Trong cộng đoàn các thánh, ít có vị nào chiếm một vị trí vừa rạng rỡ vừa phức tạp như Thánh Catarina Alexandria. Được Giáo hội Công giáo mừng kính vào ngày 25 tháng 11, ngài là một trinh nữ và tử đạo của những thế kỷ đầu, một trong Mười Bốn Vị Thánh Cứu Giúp (Sancti Auxiliatores) được tôn kính vì quyền chuyển cầu mạnh mẽ, đặc biệt là chống lại cái chết đột ngột. Ngài là thánh quan thầy ưu việt của các triết gia, học giả, sinh viên và các nhà hộ giáo. Tuy nhiên, câu chuyện về Thánh Catarina lại mang một sự đối lập sâu sắc: một bên là lòng sùng kính bao la và bền bỉ trong cả Kitô giáo Đông phương và Tây phương , và bên kia là sự đồng thuận của giới học giả rằng tiểu sử truyền thống của ngài (Passio) mang tính huyền thoại và tính lịch sử của ngài vẫn còn là một vấn đề tranh luận.
I. Cuộc Đời và Tấm Gương theo Truyền Thuyết
Câu chuyện về Thánh Catarina, như được lưu truyền qua các nguồn như Legenda Aurea (Huyền thoại Vàng) và các Passiones (truyện các thánh tử đạo), đã hình thành nền tảng cho lòng sùng kính ngài trong nhiều thế kỷ. Đây không phải là một tiểu sử theo nghĩa hiện đại, mà là một vở kịch thần học được thiết kế để soi sáng các chân lý Kitô giáo.
Nguồn Gốc Cao Quý và Trí Tuệ Phi Thường
Theo truyền thống, Catarina sinh vào cuối thế kỷ thứ 3 tại Alexandria, Ai Cập, một trung tâm học thuật lớn của thế giới cổ đại. Ngài xuất thân từ một gia đình quý tộc, thậm chí là hoàng tộc, là con gái của Vua Costus. Được phú cho vẻ đẹp và trí thông minh phi thường, ngài đã miệt mài nghiên cứu các môn nghệ thuật tự do, triết học và khoa học, đến nỗi vào năm 18 tuổi, ngài đã vượt qua cả những học giả uyên bác nhất. Nhiều người quyền quý đã đến cầu hôn, nhưng ngài từ chối tất cả, tuyên bố rằng ngài sẽ chỉ kết hôn với người vượt trội hơn ngài về mọi mặt: trí tuệ, vẻ đẹp, địa vị và sự giàu có. Lời tuyên bố này đã dọn đường cho cuộc gặp gỡ định mệnh của ngài với Đức Kitô, vị Hôn Phu duy nhất đáp ứng được những tiêu chuẩn đó.
Cuộc Hôn Nhân Thần Bí: “Ego me Christo sponsam tradidi”
Cuộc đời Catarina đã thay đổi mãi mãi sau khi ngài gặp một tu sĩ ẩn tu thánh thiện, người đã dạy cho ngài về đức tin Kitô giáo. Truyền thuyết kể lại một thị kiến quan trọng: Đức Trinh Nữ Maria bế Hài Nhi Giêsu, nhưng Hài Nhi lại quay mặt đi vì Catarina, trong tình trạng chưa được rửa tội của một người ngoại giáo, bị coi là “xấu xí” về mặt thiêng liêng. Hình ảnh mạnh mẽ này nhấn mạnh bản chất biến đổi của Bí tích Rửa tội.
Sau khi chịu phép rửa, Catarina đã có một thị kiến thứ hai. Lần này, Đức Kitô đã trìu mến nhìn ngài, chấp nhận ngài làm hiền thê và đeo một chiếc nhẫn vào ngón tay ngài. “Cuộc Hôn Nhân Thần Bí” này đã trở thành một chủ đề trung tâm trong linh đạo và nghệ thuật về thánh nữ. Đôi khi, ngài được khắc họa cầm một cuốn sách với dòng chữ “Ego me Christo sponsam tradidi” (“Ta đã tự hiến mình làm hiền thê của Đức Kitô”), tóm tắt sự thánh hiến trọn vẹn của ngài.
Nữ Hoàng Hộ Giáo: Đối Đầu với Hoàng Đế Maxentius
Vào khoảng năm 305, khi Hoàng đế Maxentius (một số nguồn gọi là Maximinus Daia) bắt đầu cuộc bách hại tàn khốc đối với các Kitô hữu, Catarina đã dũng cảm đến gặp hoàng đế và quở trách sự độc ác của ông ta. Không thể đối đáp lại những lý lẽ sắc bén của ngài, hoàng đế đã triệu tập 50 triết gia và nhà hùng biện lỗi lạc nhất của đế quốc để tranh luận và khuất phục ngài.
Đây là một trong những tình tiết nổi tiếng nhất trong cuộc đời thánh nữ. Được Chúa Thánh Thần soi sáng, Catarina không chỉ đánh bại họ trong cuộc tranh luận mà còn thuyết phục họ tin vào Đức Kitô. Quá tức giận, hoàng đế đã ra lệnh thiêu sống tất cả các triết gia vừa trở lại đạo. Ngay cả khi bị giam trong ngục, sức mạnh thiêng liêng của Catarina vẫn tiếp tục tỏa sáng. Ngài đã cảm hóa được Hoàng hậu Faustina (hoặc Valeria Maximilla) và 200 binh lính do tướng Porphyry chỉ huy. Tất cả họ cũng đã chọn đức tin và chịu phúc tử đạo.
Cuộc Tử Đạo: Bánh Xe Gãy Vụn và Triều Thiên Vinh Hiển
Sau khi từ chối lời đề nghị kết hôn cuối cùng của hoàng đế , Catarina bị kết án tử hình bằng một hình cụ tra tấn khủng khiếp: bánh xe có gắn đầy đinh và dao nhọn, được gọi là bánh xe tử hình. Tuy nhiên, một phép lạ vĩ đại đã xảy ra. Khi Catarina chạm vào bánh xe, một thiên thần (hoặc một tia sét) đã phá tan nó thành từng mảnh, và những mảnh vỡ văng ra đã giết chết một số kẻ hành hình. Sự kiện này đã tạo ra thuật ngữ “bánh xe Catarina” (Catherine wheel), dùng để chỉ một loại pháo hoa quay tròn.
Cuối cùng, hoàng đế ra lệnh chém đầu ngài. Truyền thuyết kể rằng từ cổ của ngài không chảy ra máu mà là sữa, một biểu tượng cho sự tinh tuyền trinh khiết của ngài.
An Táng bởi các Thiên Thần trên Núi Sinai
Câu chuyện huyền thoại kết thúc với một hình ảnh đầy chất thơ: các thiên thần đã mang thi hài của ngài đến đỉnh núi cao nhất trên dãy Sinai. Khoảng năm 800, các tu sĩ đã “phát hiện” ra hài cốt của ngài, với tóc vẫn mọc và một loại dầu chữa bệnh chảy ra từ xương, điều này đã thúc đẩy mạnh mẽ lòng sùng kính đối với ngài. Điều này dẫn đến việc tu viện do Hoàng đế Justinian xây dựng vào thế kỷ thứ 6 được đổi tên thành Tu viện Thánh Catarina, một địa điểm hành hương lớn cho đến ngày nay.
II. Lịch Sử, Phụng Vụ và Lòng Sùng Kính
Từ câu chuyện huyền thoại, chúng ta chuyển sang việc xem xét cách thức câu chuyện đó được tiếp nhận và chính thức hóa trong Giáo hội, đồng thời giải quyết các vấn đề lịch sử và tập trung vào các bằng chứng phụng vụ.
Giữa Lịch Sử và Thánh Sử: Vấn Đề Phê Bình
Giới học thuật hiện đại đồng thuận rằng không có tài liệu nào đề cập đến Thánh Catarina trước thế kỷ thứ 9, và do đó, tính lịch sử của ngài bị nghi ngờ. Các ghi chép sớm nhất xuất hiện sau thời điểm ngài được cho là qua đời khoảng 500-600 năm. Một giả thuyết có sức thuyết phục lớn cho rằng huyền thoại về Catarina có thể đã được lấy cảm hứng từ cuộc đời và cái chết của Hypatia, một nữ triết gia Tân-Platon ngoại giáo ở Alexandria, với vai trò của Kitô hữu và người ngoại giáo bị đảo ngược.
Tuy nhiên, lập trường của Giáo hội, như được thể hiện trong các nguồn như Catholic Encyclopedia, là dù những chi tiết tô điểm mang tính huyền thoại bị loại bỏ, sự tồn tại của chính vị thánh thì không bị nghi ngờ. Niềm tin của Giáo hội dựa trên truyền thống sùng kính lâu đời và đầy hoa trái. Việc các truyện tử đạo được phát triển chậm và được ghi lại bằng văn bản nhiều thế kỷ sau đó không phải là điều bất thường đối với các vị tử đạo thời kỳ đầu.
Ngày Lễ 25/11: Hủy Bỏ và Phục Hồi
Vào thời Trung Cổ, lễ kính Thánh Catarina vô cùng phổ biến, thường được cử hành như một ngày lễ buộc với các nghi thức trọng thể. Tuy nhiên, trong cuộc cải cách Lịch Phụng Vụ Rôma năm 1969 dưới thời Đức Giáo hoàng Phaolô VI, lễ kính ngài đã bị loại khỏi lịch chung của Giáo hội vì thiếu bằng chứng lịch sử rõ ràng. Cần làm rõ rằng ngài không bao giờ bị “giải phong thánh” và lòng sùng kính ngài không bao giờ bị cấm, đây là một quan niệm sai lầm phổ biến. Ngài vẫn được ghi trong Sách Lễ Rôma (Martyrologium Romanum).
Một bước ngoặt quan trọng đã xảy ra vào năm 2002, khi Đức Giáo hoàng Gioan Phaolô II, một vị thánh, đã phục hồi lễ kính Thánh Catarina vào Lịch Phụng Vụ Rôma với bậc lễ nhớ không buộc. Hành động này không chỉ là một sự điều chỉnh phụng vụ mà còn mang ý nghĩa thần học và mục vụ sâu sắc. Nó được xem là một cử chỉ thiện chí đại kết đối với các Giáo hội Chính thống giáo, những người luôn duy trì lòng sùng kính ngài một cách mạnh mẽ. Hơn nữa, với một vị giáo hoàng là triết gia, việc phục hồi vị thánh quan thầy của các triết gia dường như là một hành động mang tính cá nhân và biểu tượng, khẳng định lại tầm quan trọng của ngài đối với cuộc đối thoại giữa đức tin và văn hóa hiện đại. Việc phục hồi này cho thấy ký ức phụng vụ của Giáo hội là một thực tại sống động, được định hình bởi lịch sử, nhưng cũng bởi tinh thần đại kết, lòng sùng kính của giáo hoàng và cảm thức của các tín hữu (sensus fidelium).
Thánh Catarina trong Phụng Vụ Nghi Lễ Rôma
Vị trí của Thánh Catarina trong phụng vụ được thể hiện rõ nhất qua các lời nguyện và bài đọc Sách Thánh dành riêng cho ngày lễ của ngài.
Các Lời Nguyện trong Thánh Lễ
Các lời nguyện trong Thánh Lễ (Messale Romano) cho lễ nhớ Thánh Catarina gói gọn ý nghĩa thần học về cuộc đời ngài.
| Lời Nguyện | Tiếng Latin (Missale Romanum) | Tiếng Việt (Bản dịch) |
| Lời Nguyện Nhập Lễ (Collecta) | Omnipotens sempiterne Deus, qui populo tuo beatam Catharinam virginem et invictam martyrem praestitisti, concede, ut, eius intercessione, fide et constantia roboremur, et pro Ecclesiae unitate operam tribuamus impense. | Lạy Thiên Chúa toàn năng hằng hữu, Chúa đã ban cho dân Chúa thánh nữ Catarina, một trinh nữ và một vị tử đạo bất khuất. Xin cho chúng con, nhờ lời chuyển cầu của ngài, được thêm vững mạnh trong đức tin và lòng kiên trung, và biết hết lòng hoạt động cho sự hiệp nhất của Giáo hội. |
| Lời Nguyện Tiến Lễ | Munera, quaesumus, Domine, quae in celebritate beatae Catharinae deferimus, ita gratiae tuae efficiantur accepta, sicut eius tibi placitum exstitit passionis certamen. | Lạy Chúa, xin vui lòng chấp nhận những lễ vật chúng con dâng trong ngày kính nhớ thánh nữ Catarina, cũng như Chúa đã vui lòng chấp nhận cuộc chiến đấu tử đạo của ngài. |
| Lời Nguyện Hiệp Lễ | Deus, qui beatam Catharinam pro gemina virginitatis et martyrii victoria inter Sanctos coronasti, da, quaesumus, per huius virtutem sacramenti, ut, omne malum fortiter superantes, caelestem gloriam consequamur. | Lạy Chúa, Đấng đã trao cho thánh nữ Catarina triều thiên vinh quang vì chiến thắng kép trong đời trinh khiết và trong cuộc tử đạo, xin ban cho chúng con, nhờ sức mạnh của bí tích này, biết can đảm vượt qua mọi sự dữ để đáng được hưởng vinh quang trên trời. |
Lời Nguyện Nhập Lễ, được phê chuẩn sau khi lễ kính ngài được phục hồi, nhấn mạnh đến việc củng cố “đức tin và lòng kiên trung” (fide et constantia) và hoạt động vì “sự hiệp nhất của Giáo hội” (pro Ecclesiae unitate), củng cố ý nghĩa đại kết của việc canh tân lòng sùng kính ngài. Lời Nguyện Hiệp Lễ nói về “chiến thắng kép trong đời trinh khiết và trong cuộc tử đạo” (pro gemina virginitatis et martyrii victoria), nêu bật hai trụ cột cốt lõi của sự thánh thiện của ngài.
Các Bài Đọc Sách Thánh (Sách Bài Đọc 683C)
Các bài đọc được đề nghị cho lễ nhớ của ngài diễn giải cuộc đời ngài dưới ánh sáng thần học.
- Bài Đọc Phúc Âm (Mátthêu 10:28-33): “Anh em đừng sợ những kẻ giết thân xác mà không giết được linh hồn.” Đây là một bản văn kinh điển dành cho các vị tử đạo, kết nối trực tiếp câu chuyện của Catarina với những lời chỉ dạy của chính Đức Kitô cho các tông đồ khi đối mặt với sự bách hại. Nó chuyển trọng tâm từ những chi tiết rùng rợn của huyền thoại sang cốt lõi thần học: sự chiến thắng của linh hồn trước cái chết thể xác.
- Bài Đọc 1 (Khải Huyền 21:5-7): “Này đây Ta đổi mới mọi sự… Kẻ chiến thắng sẽ được thừa hưởng những ơn đó.” Bài đọc này đặt cuộc tử đạo của ngài trong bối cảnh cánh chung. Ngài là một “người chiến thắng” đang tận hưởng “nguồn nước trường sinh”. Nó định hình sự đau khổ của ngài không phải là một bi kịch, mà là sự bước vào vinh quang của Giêrusalem Mới.
- Thánh Vịnh Đáp Ca (Thánh Vịnh 124): “Hồn ta thoát nạn như chim thoát khỏi lưới dò.” “Lưới dò” chính là bánh xe, là hoàng đế, là những cuộc bách hại. “Sự giải thoát” không phải là tránh được cái chết, mà là sự cứu rỗi linh hồn của ngài. Phụng vụ diễn giải các sự kiện trong câu chuyện của ngài một cách thiêng liêng.
Trong Giờ Kinh Phụng Vụ, các kinh sẽ được lấy từ phần chung các Thánh Trinh Nữ hoặc các Thánh Tử Đạo. Tuy nhiên, một điệp ca riêng trong kinh của Dòng Đa Minh xưa đã ghi lại một cách tuyệt đẹp cuộc đối thoại cuối cùng của ngài: “Lạy Chúa Giêsu, vị Vua nhân lành, vì Ngài con chờ đợi lưỡi gươm… Hãy đến, hỡi người Ta tuyển chọn, hãy vào phòng cưới của Hôn Phu con”.
III. Di Sản Thần Học và Thiêng Liêng
Ý nghĩa của Thánh Catarina đối với đời sống và tư tưởng Kitô giáo được thể hiện qua nhiều vai trò và biểu tượng khác nhau, giải thích cho sức hấp dẫn rộng rãi và lâu dài của lòng sùng kính ngài.
Bậc Thầy của các Triết Gia: Sự Hòa Hợp giữa Đức Tin và Lý Trí
Vai trò chính của Catarina là một hình mẫu cho các trí thức Kitô giáo. Huyền thoại về ngài là một câu chuyện ngụ ngôn mạnh mẽ về nguyên tắc Công giáo rằng đức tin và lý trí không mâu thuẫn, mà là đôi cánh để tâm hồn con người bay lên chiêm ngắm chân lý. Cuộc tranh luận của ngài với 50 triết gia là trung tâm của chủ đề này: ngài sử dụng lý trí và tài hùng biện (
logos) để dẫn dắt người khác đến với Logos thần linh, là chính Đức Kitô. Điều này giải thích tại sao ngài trở thành quan thầy của các trường đại học danh tiếng như Sorbonne, các trường cao đẳng ở Oxford và Cambridge, và được các nhà thần học, nhà hộ giáo và nhà giảng thuyết cầu khẩn.
Biểu Tượng của Phụ Nữ Kitô Giáo: Sức Mạnh của Nữ Trinh Nữ Tử Đạo
Catarina là một hình mẫu phụ nữ mạnh mẽ, đặc biệt là trong thời Trung Cổ. Ngài kết hợp nhiều nhân đức:
- Tài năng trí tuệ: Ngài không phải là một nạn nhân thụ động, im lặng mà là một người bảo vệ đức tin một cách chủ động và hùng hồn.
- Can đảm và chủ động: Ngài khởi xướng cuộc đối đầu với hoàng đế và từ chối bị khuất phục bởi quyền lực hay bị cám dỗ bởi sự giàu sang.
- Sự khiết tịnh được thánh hiến: Đời trinh khiết của ngài không phải là một sự thiếu thốn, mà là một sự dâng hiến trọn vẹn bản thân cho Hôn Phu thần linh của mình. Điều này mang lại cho ngài sự tự do và chính trực thiêng liêng để thách thức hoàng đế.
Ngài là một hình mẫu đối lập với lý tưởng phụ nữ của ngoại giáo và là một “Hypatia Kitô giáo”, chứng minh rằng sự khôn ngoan và tự do đích thực được tìm thấy trong Đức Kitô.
Các Biểu Tượng và Lòng Sùng Kính
Trong nghệ thuật Kitô giáo, Thánh Catarina được nhận biết qua các biểu tượng đặc trưng:
- Bánh xe (Ruota): Biểu tượng chính của ngài, đại diện cho cuộc tử đạo và chiến thắng của đức tin trước sự tra tấn. Nó cũng dẫn đến việc ngài trở thành quan thầy của những người làm nghề liên quan đến bánh xe (thợ xay, thợ gốm, v.v.).
- Cuốn sách (Libro): Tượng trưng cho trí tuệ, học thức và vai trò là quan thầy của các học giả.
- Thanh gươm (Spada): Dụng cụ kết thúc cuộc tử đạo của ngài.
- Vương miện (Corona): Đại diện cho cả dòng dõi hoàng gia và triều thiên tử đạo trên trời của ngài.
- Cành lá cọ (Palma): Biểu tượng phổ quát về chiến thắng của một vị tử đạo.
- Chiếc nhẫn (Anello): Tượng trưng cho Cuộc Hôn Nhân Thần Bí của ngài với Đức Kitô.
Ngoài ra, ngài là một trong Mười Bốn Vị Thánh Cứu Giúp, một nhóm các thánh được tôn kính tập thể, đặc biệt là trong thời kỳ Cái Chết Đen, vì sự chuyển cầu mạnh mẽ của họ. Mối liên hệ của ngài với Thánh Jeanne d’Arc, người đã xác định Catarina là một trong những tiếng nói thiên quốc cố vấn cho mình, đã làm tăng thêm uy tín của ngài ở Pháp.
Phần IV: Lời Thánh Nữ và Bài Học cho Ngày Nay
Phần cuối cùng này chắt lọc những bài học thực tiễn và thiêng liêng từ câu chuyện của ngài cho khán giả đương đại.
Những Lời được cho là của Thánh Nữ
Cần phải làm rõ một điểm quan trọng: Thánh Catarina Alexandria không để lại bất kỳ tác phẩm nào được biết đến. Những câu nói thường được gán cho “Thánh Catarina” trên mạng hầu như đều là của Thánh Catarina Siena, một vị thánh hoàn toàn khác (dù cũng rất vĩ đại).
Tuy nhiên, trong chính huyền thoại về ngài, có những lời cầu nguyện và tuyên bố mạnh mẽ được gán cho ngài. Quan trọng nhất là lời cầu nguyện cuối cùng của ngài trước khi chịu tử đạo:
“Lạy Chúa Giêsu Kitô, Thiên Chúa của con, con cảm tạ Ngài đã đặt chân con vững chắc trên tảng đá Đức Tin… Giờ đây, xin hãy mở rộng vòng tay bị thương tích trên thập giá của Ngài để đón nhận linh hồn con… Xin hãy đoái thương nhìn đến dân này và ban cho họ sự hiểu biết về chân lý. Cuối cùng, lạy Chúa, trong lòng thương xót vô biên của Ngài, xin tôn vinh những ai sẽ kêu cầu Ngài qua con để danh Ngài luôn được tôn vinh.”
Lời cầu nguyện này cho thấy sự tập trung của ngài vào Đức Kitô, lòng tha thứ, lòng nhiệt thành tông đồ cho sự hoán cải của người khác, và lời thỉnh cầu rõ ràng để trở thành một người chuyển cầu mạnh mẽ—một yếu tố quan trọng đã thúc đẩy lòng sùng kính ngài.
Những Bài Học từ Thánh Catarina Alexandria
- Can đảm làm chứng: Trong một thời đại bị bách hại hoặc áp lực xã hội, câu chuyện của Catarina là một lời kêu gọi bảo vệ đức tin một cách can đảm, hùng hồn và công khai. Ngài đã không trốn tránh mà đi thẳng đến trung tâm quyền lực.
- Thánh hóa trí tuệ: Cuộc đời ngài là một sự phản bác mạnh mẽ đối với bất kỳ sự phân đôi sai lầm nào giữa trí thông minh và lòng đạo đức. Ngài dạy rằng trí tuệ là một món quà từ Thiên Chúa cần được trau dồi và sử dụng cho vinh quang của Ngài, để tìm kiếm và loan báo Chân Lý.
- Sự tối thượng của Đức Kitô: Catarina sẵn sàng từ bỏ địa vị quý tộc, sự giàu có, hôn nhân và cả mạng sống vì ngài đã tìm thấy “viên ngọc quý” nơi Đức Kitô, vị Hôn Phu thần linh của mình. Cuộc đời ngài là một bài học về việc sắp xếp một cách triệt để mọi tình yêu và giá trị hướng về Thiên Chúa.
- Sự thánh thiện vượt trên lịch sử: Cuộc tranh luận về tính lịch sử của ngài mang lại một bài học cuối cùng và sâu sắc. Giáo hội tôn kính ngài vì những hoa trái thiêng liêng không thể chối cãi từ lòng sùng kính ngài trong hơn một thiên niên kỷ. “Cuộc sống sau khi chết” của ngài trong cuộc đời của các thánh như Jeanne d’Arc và trong lời cầu nguyện của các tín hữu là một hình thức xác minh lịch sử về sự thánh thiện của ngài. Ngài dạy rằng một cuộc đời dâng hiến cho Thiên Chúa sẽ vang vọng trong cõi vĩnh hằng và tiếp tục sinh hoa trái trên trần gian, bất kể bao nhiêu chi tiết trần thế đã bị thời gian làm phai mờ.
Kết luận
Di sản của Thánh Catarina Alexandria vẫn còn sống động như một biểu tượng mạnh mẽ của trí tuệ Kitô giáo, lòng can đảm trinh khiết và sự kiên cường tử đạo. Thông điệp cốt lõi của ngài là sự hòa hợp giữa đức tin và lý trí, nơi việc theo đuổi mọi tri thức của con người tìm thấy sự viên mãn cuối cùng trong tình yêu và sự hiểu biết về Chúa Giêsu Kitô. Dù câu chuyện của ngài có thể được bao bọc trong huyền thoại, nhưng chân lý mà nó truyền tải vẫn luôn xác thực: sự khôn ngoan đích thực và lòng can đảm vô song đều bắt nguồn từ một cuộc sống kết hiệp mật thiết với Đức Kitô, vị Hôn Phu của mọi linh hồn.
