Một Giáo Triều trong Khủng Hoảng vào Buổi Bình Minh của Thế Kỷ 14
Năm 1309, được đánh dấu bằng việc Giáo triều chuyển đến Avignon, không phải là một sự kiện đột ngột mà là đỉnh điểm tất yếu của một cuộc khủng hoảng quyền lực sâu sắc đã leo thang trong hơn một thập kỷ. Nó đại diện cho một sự chuyển dịch địa chấn từ những tuyên bố về quyền lực thần quyền phổ quát của Giáo hoàng thời trung kỳ trung cổ sang một thực tế mới bị chi phối bởi quyền lực tập trung của các nền quân chủ quốc gia. Bài viết này sẽ phân tích rằng quyết định chuyển đến Avignon, dù được thúc đẩy bởi các yếu tố thực dụng nhằm thoát khỏi tình trạng hỗn loạn ở Rôma, về cơ bản là một sự thừa nhận quyền lực chính trị đang lên của Vương quyền Pháp. Câu hỏi trung tâm được đặt ra là: Liệu đây là một hành động thực dụng để sinh tồn trước tình trạng vô chính phủ ở Rôma, hay là một sự đầu hàng trước sức mạnh chính trị của Vương quyền Pháp?
Thế kỷ 14 chứng kiến các cuộc xung đột ngày càng gia tăng giữa nhà thờ và nhà nước. Quyền lực của Giáo hoàng, vốn đạt đến đỉnh cao dưới thời Đức Innocent III, đã bắt đầu suy giảm mạnh mẽ dưới thời Đức Boniface VIII. Sự suy giảm này được thúc đẩy bởi một “chủ nghĩa hoài nghi tôn giáo” mới và sự tập trung vào các khía cạnh hữu hình, thế tục của quyền lực, đặc biệt là ở Ý. Để cung cấp một khuôn khổ rõ ràng cho các sự kiện dẫn đến năm 1309, bảng niên đại sau đây sẽ tóm tắt các diễn biến quan trọng.
Niên Đại các Sự Kiện Chính, 1296-1309
Cuộc Đụng Độ của Hai Thế Giới: Giáo Hoàng Boniface VIII và Vua Philip IV của Pháp
Cuộc xung đột nền tảng đã đẩy Giáo triều vào cuộc khủng hoảng của thế kỷ 14 không đơn thuần là về tài chính mà là một cuộc đụng độ cơ bản giữa hai mô hình chủ quyền cạnh tranh: quyền lực thần quyền, phổ quát của Giáo hoàng và quyền lực tập trung, quốc gia của nền quân chủ Pháp.
Cuộc chiến về thuế khóa và chủ quyền
Cuộc xung đột bắt đầu vào năm 1296 khi Vua Philip IV của Pháp, cần tiền cho cuộc chiến với Anh, đã đánh thuế giáo sĩ Pháp mà không có sự chấp thuận của giáo hoàng. Đây là một thách thức trực tiếp đối với quyền miễn trừ thuế lâu đời của Giáo hội. Đáp lại, Giáo hoàng Boniface VIII đã ban hành Tông sắc Clericis Laicos, cấm các nhà cầm quyền thế tục đánh thuế giáo sĩ mà không có sự cho phép của Tòa Thánh và đe dọa vạ tuyệt thông. Phản ứng của Philip IV rất nhanh chóng và hiệu quả: ông cấm xuất khẩu vàng, bạc và các kim loại quý khác ra khỏi Pháp, một đòn đánh thẳng vào nền kinh tế của Rôma vốn phụ thuộc nhiều vào các nguồn thu từ khắp châu Âu. Bị tê liệt về tài chính, Boniface buộc phải lùi bước. Năm 1297, ngài ban hành Tông sắc Etsi de Statu, một sự nhượng bộ đáng kể, cho phép các nhà cầm quyền thế tục đánh thuế giáo sĩ trong trường hợp “cấp thiết” mà không cần sự chấp thuận trước của giáo hoàng.
Cuộc xung đột này, bề ngoài là về tài chính, thực chất đã bộc lộ một cuộc đối đầu sâu sắc hơn về bản chất của chủ quyền. Cả Philip và Boniface đều tin rằng họ nắm giữ quyền lực tối cao trong lãnh địa của mình, dẫn đến một cuộc đụng độ không thể tránh khỏi. Việc Philip thành công trong việc buộc Giáo hoàng phải nhượng bộ về thuế khóa là một thắng lợi quan trọng cho nguyên tắc chủ quyền quốc gia trước đặc quyền của giáo hoàng. Chuỗi sự kiện này cho thấy một sự thay đổi trong cán cân quyền lực: quyền lực của một vị vua quốc gia trong việc kiểm soát nền kinh tế của mình đã trở thành một vũ khí hiệu quả hơn so với lời đe dọa trừng phạt tinh thần của Giáo hoàng. Đây là một diễn biến mới trong quan hệ giữa nhà thờ và nhà nước, báo hiệu sự trỗi dậy của các quốc gia dân tộc có chủ quyền
Đỉnh cao của thần quyền Giáo hoàng và vụ "Phẫn nộ ở Anagni"
Xung đột lại bùng lên vào năm 1301 khi Philip bắt giữ Bernard Saisset, giám mục của Pamiers, với cáo buộc phản quốc. Boniface, tự tin sau thành công của Năm Thánh 1300, đã quyết định tấn công trực diện vào quyền lực của nhà vua. Ngài ban hành Tông sắc Ausculta fili (“Hãy nghe đây, hỡi con trai”), khẳng định quyền lực của giáo hoàng đối với các vị vua. Đỉnh điểm của cuộc đối đầu là vào năm 1302, với việc ban hành Tông sắc Unam Sanctam (“Một Hội Thánh Duy Nhất”), bản tuyên ngôn mạnh mẽ nhất về quyền tối thượng của giáo hoàng từng được đưa ra. Tông sắc này tuyên bố rằng “để được cứu rỗi, mọi thụ tạo của con người tuyệt đối cần phải phục tùng Đức Giáo Hoàng Rôma”.
Philip IV đã đáp trả không phải bằng thần học mà bằng một sự kết hợp giữa tuyên truyền dân tộc chủ nghĩa và vũ lực. Ông triệu tập Hội nghị các Đẳng cấp của Pháp — bao gồm quý tộc, giáo sĩ và thường dân — để tập hợp sự ủng hộ trong nước chống lại Giáo hoàng. Sau đó, ông cử cố vấn thân cận của mình, Guillaume de Nogaret, đến Ý với một nhiệm vụ táo bạo. Vào tháng 9 năm 1303, Nogaret, liên minh với gia tộc Colonna, kẻ thù lâu năm của Boniface ở Ý, đã tấn công dinh thự của giáo hoàng tại Anagni. Họ đã bắt giữ và làm nhục vị giáo hoàng già yếu. Mặc dù người dân Anagni đã nổi dậy và giải cứu Boniface sau hai ngày, cú sốc và sự tủi nhục đã khiến ngài qua đời chỉ một tháng sau đó.
Vụ “Phẫn nộ ở Anagni” là một thời khắc mang tính bước ngoặt. Nó chứng tỏ rằng quyền lực tinh thần của Giáo hoàng không còn miễn nhiễm trước sức mạnh vật chất của một vị vua thế tục. Hành động quân lính của một vị vua tấn công Thân thể của Đức Kitô đã phá tan huyền thoại về sự bất khả xâm phạm của giáo hoàng và phơi bày sự yếu kém về mặt thế tục của ngài. Sự kiện này, được Dante bất tử hóa trong tác phẩm của mình , đã báo hiệu sự kết thúc khả năng của giáo hoàng thời trung kỳ trung cổ trong việc chi phối các nhà cầm quyền thế tục. Hình ảnh Sciarra Colonna được cho là đã tát vào mặt Giáo hoàng đã trở thành một biểu tượng mạnh mẽ cho thực tế mới này. Hình phạt tối cao của Giáo hoàng, vạ tuyệt thông, đã bị vô hiệu hóa bởi một vị vua có thể chỉ huy cả sự ủng hộ của dân tộc và sức mạnh quân sự.
Cuộc Bầu Cử một Giáo Hoàng Thỏa Hiệp: Mật Nghị 1304-1305
Cái chết của Boniface VIII và triều đại ngắn ngủi, hòa giải của người kế vị, Benedict XI, không giải quyết được cuộc khủng hoảng. Thay vào đó, nó dẫn đến một mật nghị hồng y bế tắc, bộc lộ những rạn nứt sâu sắc trong Hồng y đoàn và cuối cùng đã bầu ra một vị giáo hoàng, Clement V, người có cuộc bầu cử là hệ quả trực tiếp của sự thống trị mới của Pháp.
Sau khi Giáo hoàng Benedict XI qua đời tại Perugia vào tháng 7 năm 1304, mật nghị bầu giáo hoàng mới đã bắt đầu. Đây là một quá trình kéo dài, diễn ra trong 11 tháng, từ tháng 7 năm 1304 đến tháng 6 năm 1305. 15 vị hồng y tham gia bị chia rẽ sâu sắc thành hai phe: một phe thân Pháp nhỏ hơn do Hồng y Napoleone Orsini lãnh đạo, và một phe chống Pháp (“phe Boniface”) lớn hơn do Hồng y Matteo Orsini Rosso và Francesco Caetani đứng đầu. Sự bế tắc chỉ được phá vỡ khi phe thân Pháp, lợi dụng sự chia rẽ trong phe Ý lớn hơn, đã giành được đa số sít sao hai phần ba (10 phiếu) cho một người ngoài cuộc: Bertrand de Got, Tổng giám mục của Bordeaux.
Việc bầu một giáo hoàng người Pháp không phải là một chiến thắng đơn giản của phe đa số Pháp mà là một nước cờ chiến lược tài tình được thực hiện nhờ sự thất bại của các hồng y Ý trong việc duy trì sự thống nhất. Phe chống Pháp lớn hơn nhưng bị rạn nứt, cho phép nhóm thân Pháp nhỏ hơn, có kỷ luật hơn, dàn xếp một giải pháp thỏa hiệp mà cuối cùng lại phục vụ lợi ích của Pháp. Các nguồn sử liệu cho thấy phe chống Pháp có 10 phiếu bầu, đủ để bầu một người của họ nếu họ đoàn kết. Tuy nhiên, bệnh tật của người lãnh đạo và sự bất đồng nội bộ đã tạo ra một kẽ hở. Napoleone Orsini đã khéo léo đề cử một ứng cử viên không phải là hồng y và về mặt kỹ thuật là một thần dân của vua Anh, khiến ông có vẻ là một sự thỏa hiệp trung lập. Điều này cho phép ông thu hút đủ số phiếu từ phe đối lập bị chia rẽ để đạt được con số 10 phiếu quyết định.
Quyết định của Clement V được tấn phong tại Lyon, Pháp, trước sự chứng kiến của Philip IV, thay vì đến Rôma, là một tín hiệu mạnh mẽ và ngay lập tức về định hướng chính trị mới của Giáo triều. Các hồng y ở Perugia đã khẩn cầu vị giáo hoàng mới đến Ý, nhưng việc ngài từ chối và triệu tập họ đến Lyon là một sự đảo ngược của động lực quyền lực truyền thống. Giáo hoàng giờ đây đang đến với nhà vua, chứ không phải ngược lại. Hành động lớn đầu tiên của ngài — tấn phong chín hồng y người Pháp mới — đã củng cố sự kiểm soát của Pháp đối với Hồng y đoàn trong tương lai gần, đảm bảo một loạt các giáo hoàng Pháp kế vị. Hành động này trực tiếp dẫn đến chuỗi 67 năm các giáo hoàng Pháp ở Avignon.
Năm Bản Lề 1309: Thiết Lập Tòa Thánh tại Avignon
Năm 1309 đánh dấu sự khởi đầu chính thức của “Giáo triều Avignon”. Quyết định này rất phức tạp, được thúc đẩy bởi nỗi sợ hãi chính đáng về tình trạng vô chính phủ ở Rôma và các Lãnh địa của Giáo hoàng, nhưng được thực hiện và cuối cùng được củng cố bởi áp lực và ảnh hưởng chính trị to lớn của Vương quyền Pháp.
Vào tháng 3 năm 1309, Clement V đã chuyển giáo triều và bộ máy hành chính của giáo hoàng đến Avignon, một thành phố ở Provence. Lý do chính thức được đưa ra là tình hình bất ổn nguy hiểm ở Rôma, nơi các cuộc chiến phe phái giữa các gia đình quý tộc như Orsini và Colonna đã khiến việc quản trị trở nên bất khả thi. Kể từ khi được bầu, Clement V đã di chuyển giữa Bordeaux, Poitiers và Toulouse, chưa bao giờ đặt chân đến Ý.
Việc lựa chọn Avignon là một tính toán chính trị bậc thầy. Vào thời điểm đó, thành phố này không thuộc Vương quốc Pháp. Nó nằm trong Comtat Venaissin, một lãnh thổ thuộc về Tòa Thánh từ năm 1274, và về mặt kỹ thuật thuộc sở hữu của các Bá tước Provence, những người là chư hầu của Giáo hoàng (các vị vua Angevin của Naples). Điều này đã cung cấp cho Giáo triều một “sự hư cấu pháp lý” quan trọng về tính độc lập, ngay cả khi nó bị bao bọc về mặt địa lý và chính trị bởi phạm vi ảnh hưởng của Pháp.
Việc chọn Avignon cho phép Clement V lập luận rằng ngài không phải là “khách” hay “thần dân” của vua Pháp. Ngài đang ở trên đất của giáo hoàng, hoặc ít nhất là đất thuộc về một chư hầu của giáo hoàng. Điều này duy trì sự độc lập về mặt thể chế và pháp lý của Tòa Thánh trên giấy tờ, trong khi sự gần gũi với nền quân chủ Pháp hùng mạnh lại cung cấp sự an toàn mà Rôma thiếu. Đó là một sự thỏa hiệp hoàn hảo: sự an toàn của sự bảo hộ của Pháp mà không có vẻ ngoài chính thức của sự phục tùng Pháp.
Trong khi Clement V đã ở Pháp kể từ khi được bầu vào năm 1305, năm 1309 đánh dấu thời điểm việc di chuyển không còn là một sự sắp xếp tạm thời mà đã trở thành một thực tế thể chế. Việc thành lập Giáo triều ở Avignon đã bắt đầu quá trình biến thành phố này thành một thủ đô hành chính mới cho Giáo hội, dẫn đến việc xây dựng Cung điện Giáo hoàng (Palais des Papes) khổng lồ dưới thời những người kế vị ngài.
Điều này báo hiệu rằng việc trở về Rôma không còn là một viễn cảnh trước mắt. Quyết định định cư ở Avignon vào năm 1309 là một quyết định tạo ra một cơ sở hoạt động ổn định, dẫn trực tiếp đến việc tái tổ chức và tập trung hóa hành chính rộng lớn mà các nhà sử học như Mollat và Guillemain xác định là đặc điểm chính của Giáo triều Avignon. Năm 1309 là sự khởi đầu của sự kết thúc của một giáo triều “lưu động” và bắt đầu một giáo triều mới, cố định, và quan liêu.
Giáo Hội, Pháp và Đế Chế vào năm 1309
Vào năm 1309, Giáo triều đang tham gia vào một hành động cân bằng địa chính trị bấp bênh. Mặc dù chịu ơn sâu sắc đối với Philip IV của Pháp, bằng chứng là phiên tòa đang diễn ra đối với các Hiệp sĩ Dòng Đền, Clement V đồng thời tìm cách khẳng định quyền lực của giáo hoàng trong các lĩnh vực khác, đặc biệt là ở Ý và trong các giao dịch của ngài với Đế quốc La Mã Thần thánh, thể hiện một vai trò phức tạp hơn nhiều so với nhãn hiệu “con rối”.
Cái bóng của Vương quyền Pháp: Vụ án Dòng Đền
Đến năm 1309, phiên tòa chống lại các Hiệp sĩ Dòng Đền đã diễn ra sôi nổi. Được Philip IV khởi xướng vào năm 1307 vì các động cơ tài chính và chính trị, nhà vua đã cho bắt giữ các Hiệp sĩ Dòng Đền ở Pháp và buộc tội họ dị giáo, sử dụng tra tấn để lấy lời thú tội. Clement V, ban đầu miễn cưỡng, đã bị Philip gây áp lực để phê chuẩn các thủ tục tố tụng, ban hành Tông sắc Pastoralis praeeminentiae để ra lệnh bắt giữ các Hiệp sĩ Dòng Đền trên khắp thế giới Kitô giáo. Cũng trong năm 1309, phiên tòa đặc biệt chống lại ký ức của Boniface VIII cũng được mở tại Avignon theo sự khăng khăng của Philip.
Sự hợp tác của Clement V trong việc đàn áp các Hiệp sĩ Dòng Đền có thể được hiểu là cái giá ngài phải trả cho sự bảo vệ của Philip IV và để giải quyết mối đe dọa dai dẳng về một phiên tòa sau khi chết đối với Boniface VIII. Philip nắm giữ mọi lợi thế: ông có các Hiệp sĩ Dòng Đền trong tay, “bằng chứng” từ việc tra tấn, và sức mạnh quân sự để hành động đơn phương. Lựa chọn của Clement là giữa việc hợp tác với một quy trình có kiểm soát hoặc cho phép nhà nước Pháp hoàn toàn chiếm đoạt quyền lực của giáo hội.
Sự đồng ý của ngài, mặc dù có thể bị tổn hại về mặt đạo đức, là một lựa chọn thực dụng để giữ lại một số vẻ ngoài của sự kiểm soát của giáo hoàng đối với vụ việc. Bằng cách hợp tác, Clement ít nhất có thể đảm bảo rằng tài sản của Dòng Đền được chuyển cho một dòng tu khác (Hiệp sĩ Cứu tế), duy trì nguyên tắc rằng tài sản của nhà thờ vẫn thuộc về nhà thờ, ngay cả khi Philip đã lấy một khoản phí môi giới khổng lồ. Đó là một hoạt động kiểm soát thiệt hại.
Khẳng định quyền lực của Giáo hoàng ngoài nước Pháp
Cũng trong năm 1309, Clement V đã chứng minh rằng quyền lực của mình không hoàn toàn phụ thuộc vào Pháp. Ngài đã rao giảng một cuộc thập tự chinh chống lại Cộng hòa Venice về một tranh chấp ở Ferrara, tuyên bố rằng những người Venice bị bắt ở nước ngoài có thể bị bán làm nô lệ, một sự khẳng định cứng rắn về quyền lực thế tục của Giáo hoàng ở Ý.
Hơn nữa, ngài đã tham gia vào một vũ điệu ngoại giao phức tạp với Đế quốc La Mã Thần thánh, công nhận Henry của Luxembourg (Henry VII) là Hoàng đế được bầu và ấn định ngày đăng quang của ông tại Rôma, một phần để đối trọng với quyền lực áp đảo của nền quân chủ Pháp. Ngài cũng duy trì các liên lạc ngoại giao với Đế quốc Mông Cổ về một liên minh tiềm năng.
Các hành động của Clement V vào năm 1309 cho thấy một chiến lược có chủ ý nhằm đa dạng hóa danh mục đầu tư chính trị của mình. Bằng cách quyết liệt khẳng định quyền lực của mình ở Ý và thận trọng trao quyền cho Hoàng đế La Mã Thần thánh, ngài đã tìm cách ngăn chặn Giáo triều trở thành một công ty con hoàn toàn thuộc sở hữu của Vương quyền Pháp. Những hành động này cho thấy một bộ óc chính trị sắc sảo đang hoạt động, chứ không phải là một con tốt đơn giản.
Nếu Clement chỉ là công cụ của Philip, tại sao ngài lại trao quyền cho Henry VII, một đối thủ tiềm tàng đối với tham vọng của Pháp ở Ý? Tại sao ngài lại tiêu tốn vốn chính trị và tài chính vào một cuộc chiến với Venice? Những hành động này chỉ có ý nghĩa như những nỗ lực để tái khẳng định Giáo triều là một người chơi quốc tế độc lập. Ngài đã nhượng bộ quyền lực của Pháp ở nơi ngài không có lựa chọn nào khác (vụ án Dòng Đền) trong khi tích cực xây dựng các đối trọng ở những nơi khác.
Các Cuộc Tranh Luận Sử Học và Di Sản của Năm 1309
Việc đánh giá lịch sử về Giáo triều Avignon, bắt đầu từ năm 1309, bị chia rẽ nghiêm trọng. Phần này sẽ đối chiếu câu chuyện truyền thống về “Cuộc lưu đày Babylon” — một thời kỳ suy đồi đạo đức và phục tùng — với các công trình nghiên cứu xét lại nhấn mạnh những thành tựu hành chính đáng kể và chủ nghĩa hiện thực chính trị thực dụng của thời đại này.
"Cuộc lưu đày Avignon": Một câu chuyện về sự suy tàn
Thuật ngữ này, do nhà thơ Ý Petrarca đặt ra, đã định hình thời kỳ Avignon như một thời gian lưu đày tinh thần và bị nền quân chủ Pháp bắt làm nô lệ. Quan điểm này nhấn mạnh quốc tịch Pháp của tất cả bảy giáo hoàng Avignon và phần lớn các hồng y, sự tham nhũng và chủ nghĩa tài chính bị cáo buộc của triều đình Avignon, và sự mất mát uy tín phổ quát của Giáo triều. Các nhà phê bình như Dante đã đặt Clement V vào địa ngục vì tội buôn bán chức thánh và phục tùng Philip IV.
Quan điểm xét lại: Một thời kỳ hiện đại hóa
Các nhà sử học như Guillaume Mollat, Bernard Guillemain và Sophia Menache đã thách thức câu chuyện truyền thống. Họ cho rằng việc chuyển đến Avignon là một phản ứng hợp lý trước sự hỗn loạn ở Rôma. Quan trọng hơn, họ nhấn mạnh sự đóng góp to lớn của thời kỳ này vào sự phát triển của bộ máy hành chính trung ương của Giáo hội.
Giáo triều Avignon đã chứng kiến một cuộc tái tổ chức và tập trung hóa rộng lớn của Tông Tòa (tài chính), Phủ Thủ hiến, và hệ thống tư pháp, tạo ra một bộ máy quan liêu giáo hoàng hiện đại một cách hiệu quả.
Sophia Menache, đặc biệt, đã đánh giá lại Clement V không phải là một giáo hoàng yếu đuối, mà là một người thực dụng đã chọn thỏa hiệp thay vì một cuộc xung đột vô ích với các quốc gia dân tộc đang trỗi dậy. Bà cho rằng mục tiêu chính của ngài là khôi phục sự hòa hợp và các chính sách của ngài, dù gây tranh cãi, đã mở đường cho mối quan hệ của Giáo hội với nhà nước hiện đại.
Theo quan điểm này, thời kỳ Avignon không phải là một “sự sai lệch” mà là một giai đoạn quan trọng trong quá trình tiến hóa của Giáo triều từ một quyền lực phong kiến thành một thực thể hành chính và ngoại giao hiện đại. Quan điểm truyền thống coi bộ máy quan liêu và thuế khóa phức tạp của Avignon là bằng chứng của sự tham nhũng và thế tục hóa. Quan điểm xét lại, được minh họa bằng mục lục chi tiết trong công trình của Mollat , lại coi đó là bằng chứng của việc xây dựng nhà nước. Việc thành lập các văn phòng chuyên biệt cho thấy một hệ thống quản trị tinh vi, hợp lý hóa.
Lập luận của Menache rằng chủ nghĩa gia đình trị của Clement là một công cụ để đảm bảo lòng trung thành và bỏ qua các vướng mắc chính trị địa phương là một sự diễn giải lại mang tính xét lại kinh điển—biến một thói hư tật xấu được nhận thức thành một công cụ chính trị thực dụng.
Kết luận: Điểm không thể quay đầu
Năm 1309 là thời điểm một cuộc khủng hoảng quyền lực biến thành một thực tế thể chế mới. Việc chuyển đến Avignon, sinh ra từ cuộc va chạm bạo lực với nền quân chủ Pháp và tình trạng bất ổn kinh niên của Rôma, là một điểm không thể quay đầu lại. Nó đã thay đổi không thể đảo ngược bản chất của Giáo triều, làm giảm uy tín tinh thần phổ quát của nó trong khi nghịch lý thay lại củng cố quyền lực hành chính tập trung của nó.
Bằng cách đánh đổi quyền lực biểu tượng của Rôma để lấy sự an toàn chính trị của Provence, Clement V đã đảm bảo sự tồn tại của Giáo triều nhưng phải trả giá bằng sự độc lập vốn có của nó. Quyết định này, và thể chế do Pháp thống trị mà nó tạo ra, đã trực tiếp tạo tiền đề cho các cuộc tranh cãi tài chính, sự phẫn nộ của các quốc gia, và sự chia rẽ lòng trung thành mà đỉnh điểm là cuộc Đại Ly giáo Tây phương (1378-1417) và gieo mầm cho cuộc Cải cách Tin lành. Giáo hội năm 1309 là một Giáo hội đã sống sót sau sự hủy diệt gần kề, nhưng nó sẽ không bao giờ còn như xưa nữa.
