Tiếng Nói Vang Vọng từ Sự Im Lặng
Trong những trang đầu tiên của lịch sử nhân loại được ghi lại trong Kinh Thánh, Aben hiện lên như một nhân vật bi thảm và đầy ý nghĩa. Mặc dù câu chuyện của ông trong sách Sáng Thế chương 4 rất ngắn gọn và ông không hề cất một lời nào, di sản thần học của Aben lại vô cùng sâu sắc và vang dội qua suốt dòng lịch sử cứu độ. Ông không chỉ là nạn nhân của vụ giết người đầu tiên mà còn là nguyên mẫu của người công chính có đức tin, người có của lễ được Thiên Chúa đoái nhận, và là vị tử đạo đầu tiên vì sự công chính.
Tên của Aben, trong tiếng Hipri (Do Thái) là Hevel, có nghĩa là “hơi thở”, “phù du” hay “hư không”, một cái tên dường như báo trước số phận ngắn ngủi của ông. Tuy nhiên, sự “phù du” của cuộc đời trần thế của ông lại tương phản mạnh mẽ với tiếng nói vĩnh cửu của đức tin mà ông để lại. Phân tích câu chuyện của Aben không chỉ là kể lại một bi kịch gia đình, mà còn là khám phá những chân lý nền tảng về sự thờ phượng đích thực, bản chất của đức tin, sự đối lập giữa công chính và tội lỗi, và quan trọng nhất, là nhìn thấy hình bóng báo trước của Đấng Kitô, Đấng Công Chính sẽ đến.
Aben trong Trình thuật sách Sáng Thế – Người Chăn Chiên Công Chính
Câu chuyện về Aben được thuật lại duy nhất trong sách Sáng Thế 4:1-16, đặt ông vào vị trí đối lập với người anh trai Cain.
1.1. Người Con Thứ và Người Chăn Chiên
Sau khi sinh Cain, người con trai đầu lòng mang theo niềm hy vọng của Eva, bà tiếp tục sinh ra người em là Aben. Trong khi Cain trở thành “người cày cấy đất đai”, gắn liền với mảnh đất đã bị nguyền rủa, thì Aben lại chọn một nghề nghiệp khác: ông là “người chăn chiên”.
Sự lựa chọn nghề nghiệp này không chỉ là một chi tiết xã hội học. Trong bối cảnh văn hóa Cận Đông cổ đại, hình ảnh người mục tử (người chăn chiên) thường mang ý nghĩa cao quý, tượng trưng cho sự lãnh đạo, chăm sóc và bảo vệ. Các vị vua và các vị thần thường được ví như những người chăn dắt dân mình. Bằng cách miêu tả Aben là một người chăn chiên, trình thuật Kinh Thánh đã ngầm đặt ông vào một vai trò được tôn trọng và gắn liền với sự chăm sóc cho sinh vật sống, đối lập với Cain, người phải vật lộn với đất đai khô cằn.
1.2. Của Lễ Được Đoái Nhìn: Vấn Đề của Tấm Lòng
Điểm then chốt của câu chuyện là hành động dâng lễ vật của hai anh em. Trình thuật mô tả rất chi tiết về của lễ của Aben: ông dâng “những con đầu lòng của bầy chiên và mỡ của chúng” (St 4:4). Cách mô tả này cho thấy Aben đã dâng lên Thiên Chúa những gì tốt nhất, quý giá nhất và tinh túy nhất mà ông có. Ngược lại, của lễ của Cain chỉ được mô tả một cách chung chung là “hoa màu của đất” (St 4:3), khiến nhiều nhà chú giải cho rằng ông đã không dâng những gì tốt nhất.
Kết quả là, “ĐỨC CHÚA đoái nhìn đến Aben và lễ vật của ông, nhưng không đoái nhìn đến Cain và lễ vật của ông” (St 4:4-5). Tại sao lại có sự khác biệt này?
- Chất lượng của lễ vật: Nhiều nhà chú giải, cả trong truyền thống Do Thái và Kitô giáo, đều cho rằng chất lượng của lễ vật phản ánh tấm lòng của người dâng. Aben dâng “con đầu lòng” và “phần mỡ béo”, những phần được coi là quý giá nhất, thể hiện lòng thành kính và sự quảng đại của ông.
- Bản chất của lễ vật (Huyết tế): Một diễn giải thần học Kitô giáo phổ biến cho rằng của lễ của Aben được chấp nhận vì đó là một huyết tế, một sự hy sinh có đổ máu. Điều này được xem là hình bóng báo trước sự hy sinh của Chúa Giêsu, “Chiên Con của Thiên Chúa”, Đấng đổ máu ra để chuộc tội cho nhân loại. Kể từ sau sự sa ngã, huyết tế trở thành phương thế cần thiết để con người có thể đến gần Thiên Chúa.
- Đức tin của người dâng: Thư gửi tín hữu Hípri đã làm sáng tỏ vấn đề này một cách dứt khoát: “Bởi đức tin, Aben đã dâng lên Thiên Chúa một hy lễ cao trọng hơn của Cain; nhờ đó, ông được chứng nhận là người công chính” (Dt 11:4). Do đó, yếu tố quyết định không phải là bản thân lễ vật, mà là đức tin trong lòng người dâng. Lễ vật của Aben là biểu hiện bên ngoài của một đức tin chân thành và một tấm lòng công chính.
1.3. Nạn Nhân Thụ Động và Vị Tử Đạo Đầu Tiên
Sau khi của lễ bị từ chối, Cain đã không ăn năn mà lại nuôi lòng ghen tị và giận dữ. Anh ta đã lừa Aben ra đồng và giết chết em mình (St 4:8). Trong toàn bộ trình thuật, Aben không nói một lời nào. Ông là một nhân vật hoàn toàn thụ động, một nạn nhân vô tội của bạo lực và ghen tuông.
Sự im lặng của Aben càng làm nổi bật sự công chính của ông. Ông không tranh cãi, không chống cự. Cái chết của ông là kết quả trực tiếp của lòng đạo đức và sự ưu ái mà Thiên Chúa dành cho ông. Chính Chúa Giêsu sau này đã gọi ông là “Aben, người công chính” và xác nhận ông là vị tử đạo đầu tiên trong lịch sử, người đã chết vì sự công chính của mình (Mt 23:35).
Ý Nghĩa Thần Học của Aben
Dù cuộc đời ngắn ngủi và vai trò có vẻ thụ động, Aben lại mang một ý nghĩa thần học vô cùng to lớn, đặc biệt khi được nhìn qua lăng kính của Tân Ước.
2.1. Aben – Hình Bóng của Đấng Kitô
Các Giáo phụ của Hội Thánh sơ khai đã sớm nhận ra những song hành đáng kinh ngạc giữa Aben và Chúa Giêsu, xem Aben như một hình bóng (type) báo trước Đấng Kitô.
- Người Mục Tử Nhân Lành: Aben là một người chăn chiên, một hình ảnh báo trước Chúa Giêsu, Đấng tự xưng là “Người Mục Tử Nhân Lành, hy sinh mạng sống mình cho đoàn chiên” (Ga 10:11).
- Người Công Chính bị Giết Hại: Cả Aben và Chúa Giêsu đều là những người công chính vô tội, nhưng lại bị chính anh em mình (Cain, dân Do Thái) ghen ghét và giết hại một cách bất công.
- Hy Lễ Được Chấp Nhận: Của lễ hy sinh của Aben (con chiên đầu lòng) được Thiên Chúa đoái nhận, báo trước hy lễ hoàn hảo và duy nhất của Chúa Giêsu trên thập giá, hy lễ có khả năng xóa bỏ tội lỗi của toàn thể nhân loại.
2.2. Tiếng Kêu của Máu: Từ Báo Thù đến Giao Hòa
Một trong những hình ảnh mạnh mẽ nhất trong câu chuyện là khi Thiên Chúa phán với Cain: “Tiếng máu của em ngươi từ dưới đất đang kêu lên Ta!” (St 4:10). Máu của Aben, máu của người vô tội bị đổ ra một cách oan uổng, đã kêu gào đòi công lý và báo thù.
Tác giả thư Hípri đã sử dụng hình ảnh này để tạo ra một sự tương phản sâu sắc và tuyệt vời. Khi mô tả về giao ước mới, ngài nói rằng các tín hữu đã được đến gần “…Đức Giêsu, Đấng trung gian của giao ước mới, và được đến gần máu của Người đã đổ ra, một thứ máu nói lên những điều tốt đẹp hơn cả máu của Aben” (Dt 12:24).
- Máu của Aben: Kêu gào đòi công lý và báo thù. Nó vạch trần tội lỗi và yêu cầu sự trừng phạt.
- Máu của Chúa Giêsu: Lại nói lên một “lời tốt đẹp hơn”. Đó là lời của lòng thương xót, sự tha thứ và giao hòa. Thay vì đòi báo thù, máu của Chúa Giêsu kêu xin ơn tha thứ cho chính những kẻ đã giết Ngài (“Lạy Cha, xin tha cho họ, vì họ không biết việc họ làm” – Lc 23:34) và mang lại sự cứu chuộc cho toàn thể nhân loại.
Sự đối lập này cho thấy sự vượt trội của Giao Ước Mới. Nếu Giao Ước Cũ, được tượng trưng bởi máu của Aben, cho thấy sự nghiêm minh của công lý Thiên Chúa, thì Giao Ước Mới, được ký kết bằng máu của Chúa Giêsu, lại cho thấy chiều sâu vô hạn của lòng thương xót Ngài.
Aben trong các Bối Cảnh Khác
Câu chuyện về Aben cũng có thể được hiểu trong bối cảnh văn hóa và xã hội rộng lớn hơn của thời đại nó được viết ra.
3.1. Xung Đột Nông Dân – Mục Tử
Câu chuyện về Cain (nông dân) và Aben (mục tử) phản ánh một cuộc xung đột kinh tế và văn hóa có thật trong lịch sử Cận Đông cổ đại. Các cộng đồng nông nghiệp định cư và các bộ lạc chăn nuôi du mục thường xuyên cạnh tranh với nhau về đất đai và tài nguyên.
Nhiều thần thoại Lưỡng Hà, chẳng hạn như “Cuộc tranh luận giữa Cừu và Ngũ cốc” hay câu chuyện về Dumuzi (thần mục tử) và Enkimdu (thần nông dân), cũng đề cập đến sự cạnh tranh này. Tuy nhiên, một điểm khác biệt quan trọng là các thần thoại này thường kết thúc bằng sự hòa giải và hợp tác, trong khi câu chuyện Kinh Thánh lại kết thúc bằng một thảm kịch chết người. Điều này cho thấy mục đích của trình thuật Kinh Thánh không phải là để giải thích một hiện tượng xã hội, mà là để minh họa cho hậu quả bi thảm của tội lỗi và sự ghen tị trong lòng người.
3.2. Aben trong Do Thái giáo và Hồi giáo
- Trong Do Thái giáo: Truyền thống chú giải của các Rabbi (Midrash) thường cố gắng lấp đầy những khoảng trống trong trình thuật. Họ tranh luận về nguyên nhân cuộc cãi vã giữa hai anh em, có thể là về việc phân chia tài sản, về một người em gái song sinh, hoặc về nơi Đền Thờ sẽ được xây dựng. Dù chi tiết khác nhau, các diễn giải này đều nhấn mạnh sự công chính của Aben và sự sai trái của Cain.
- Trong Hồi giáo: Kinh Qur’an cũng kể lại câu chuyện về hai người con của Ađam, dù không nêu tên họ (thường được gọi là Habil và Qabil trong truyền thống Hồi giáo). Câu chuyện trong Qur’an (Sura 5:27-31) cũng nhấn mạnh sự công chính và lòng kính sợ Thiên Chúa của Habil (Aben), người đã nói với anh mình: “Allah chỉ chấp nhận (lễ vật) từ những người kính sợ Ngài” và từ chối dùng bạo lực để đáp trả.
Aben – Người Công Chính Đầu Tiên, Tiếng Nói của Đức Tin
Aben, dù chỉ xuất hiện thoáng qua trong Kinh Thánh, lại là một nhân vật có tầm quan trọng thần học to lớn. Ông không chỉ là nạn nhân đầu tiên của bạo lực, mà còn là:
- Tấm gương của sự thờ phượng đích thực: Ông dạy chúng ta rằng Thiên Chúa không chỉ nhìn vào của lễ, mà còn nhìn vào tấm lòng và đức tin của người dâng. Một của lễ được dâng với lòng thành kính và đức tin thì quý giá hơn bất kỳ sự phô trương nào.
- Nguyên mẫu của người công chính: Ông là người đầu tiên trong một dòng dài những người công chính bị thế gian ghen ghét và bách hại vì lòng trung thành với Thiên Chúa.
- Hình bóng báo trước Đấng Kitô: Cuộc đời và cái chết của Aben là một hình ảnh tiên báo mạnh mẽ về sự hy sinh của Chúa Giêsu. Ông là người mục tử nhân lành, người công chính bị giết oan, và là người dâng hy lễ được chấp nhận.
- Minh chứng cho sự vượt trội của Giao Ước Mới: Sự tương phản giữa tiếng kêu báo thù của máu Aben và tiếng nói tha thứ của máu Chúa Giêsu cho thấy sự vĩ đại của ơn cứu độ mà Đấng Kitô mang lại.
Cuối cùng, câu chuyện của Aben nhắc nhở chúng ta rằng, ngay cả khi sự gian ác dường như chiến thắng trên trần thế, và người công chính phải chịu đau khổ, thì đức tin và sự công chính của họ vẫn không bao giờ bị lãng quên trước mặt Thiên Chúa. Tiếng nói của họ, dù im lặng trong cái chết, vẫn tiếp tục vang vọng qua các thế hệ, làm chứng cho sự thật và chờ đợi sự phán xét cuối cùng của Thiên Chúa.
