Các Thánh Tử Đạo Tiên Khởi của Giáo đoàn Rôma

Bối Cảnh Lịch Sử và Cuộc Bách Hại Dưới Thời Nero

Cộng Đoàn Kitô Hữu Sơ Khai tại Rôma (Trước Năm 64 SCN)

Trước khi trở thành tâm điểm của một trong những cuộc bách hại tàn khốc nhất lịch sử, cộng đoàn Kitô hữu tại Rôma đã là một thực thể sống động, phát triển âm thầm trong lòng đế quốc. Nguồn gốc của cộng đoàn này gắn liền với cộng đồng người Do Thái đông đảo tại thủ đô. Những ghi chép ban đầu cho thấy sự hiện diện của các Kitô hữu đã gây ra những xáo trộn nhất định. Sử gia Rôma Suetonius ghi nhận rằng vào khoảng năm 49-50 SCN, Hoàng đế Claudius đã ra lệnh trục xuất người Do Thái khỏi Rôma vì những bất ổn liên tục “do sự xúi giục của Chrestus” (impulsore Chresto), một cách viết sai của danh xưng “Christus” (Đức Kitô). Điều này cho thấy sự tồn tại của một nhóm tín hữu tin vào Đức Kitô và những xung đột thần học giữa họ với cộng đồng Do Thái giáo truyền thống đã đủ lớn để thu hút sự chú ý của chính quyền.  

Sau khi Claudius qua đời vào năm 54 SCN, lệnh trục xuất dường như được nới lỏng, và nhiều người Do Thái, bao gồm cả các Kitô hữu, đã quay trở lại Rôma. Chỉ vài năm sau, khoảng năm 57-58 SCN, Thánh Phaolô Tông đồ đã viết thư cho một giáo đoàn tại đây. Nội dung bức thư cho thấy một cộng đoàn đã phát triển đáng kể, không chỉ bao gồm các Kitô hữu gốc Do Thái mà còn có một thành phần đông đảo là Dân ngoại (những người không phải Do Thái). Đây là một cộng đoàn còn non trẻ, chưa có cơ cấu tổ chức chặt chẽ và thường bị người ngoài đồng hóa với Do Thái giáo. Tuy nhiên, họ đã bắt đầu hình thành những nét riêng biệt, với một đức tin độc thần và một lối sống khác biệt, khiến họ trở thành một nhóm thiểu số bị xã hội Rôma đa thần nhìn nhận với sự nghi ngờ và đôi khi là thù địch.

Đại Hỏa Hoạn Rôma (Tháng 7, Năm 64 SCN) và Mưu Đồ của Bạo Chúa Nero

Vào đêm 18 rạng ngày 19 tháng 7 năm 64 SCN, một thảm họa đã giáng xuống thủ đô của đế quốc. Một trận hỏa hoạn kinh hoàng bùng phát từ các cửa hàng chứa hàng hóa dễ cháy gần Hí trường Maximus (Circus Maximus), sau đó lan rộng với sức gió mạnh, tàn phá thành Rôma suốt sáu ngày bảy đêm. Hơn một nửa thành phố, bao gồm nhiều khu dân cư đông đúc, đã bị thiêu rụi, để lại vô số người chết và vô gia cư.  

Giữa cảnh hoang tàn và nỗi thống khổ của dân chúng, một tin đồn nguy hiểm bắt đầu lan truyền: chính Hoàng đế Nero là thủ phạm. Người ta cho rằng Nero đã cố ý gây ra vụ cháy để giải phóng mặt bằng cho một dự án xây dựng đầy tham vọng của mình: một cung điện nguy nga và tráng lệ được gọi là Domus Aurea (Nhà Vàng). Mặc dù các sử gia hiện đại có xu hướng hoài nghi về vai trò chủ mưu trực tiếp của Nero, cho rằng vụ cháy có thể chỉ là một tai nạn khó tránh khỏi trong một thành phố cổ đại với kiến trúc bằng gỗ và mật độ dân cư cao, hành động của ông sau đó đã đổ thêm dầu vào lửa. Việc Nero nhanh chóng chiếm dụng khu đất bị tàn phá để khởi công xây dựng Domus Aurea đã củng cố sự nghi ngờ trong lòng dân chúng.  

Để dập tắt tin đồn và chuyển hướng cơn phẫn nộ của dân chúng đang sôi sục, Nero cần một vật tế thần. Ông đã nhắm vào cộng đoàn Kitô hữu. Việc lựa chọn này không phải là ngẫu nhiên. Nó bắt nguồn từ sự thù ghét và hiểu lầm đã âm ỉ từ trước trong xã hội Rôma. Trong tư duy Rôma, có một sự phân biệt rõ ràng giữa religio (tôn giáo) và superstitio (mê tín dị đoan). Religio là việc thờ phượng các vị thần truyền thống của tổ tiên, một hành vi được xem là nền tảng cho sự ổn định và thịnh vượng của nhà nước (pax deorum – hòa bình với các thần). Ngược lại, superstitio là những tín ngưỡng mới, ngoại lai, bị cho là có những nghi lễ thái quá, kỳ lạ và mang tính phá hoại trật tự xã hội. Kitô giáo, với việc từ chối thờ lạy các vị thần Rôma và chính hoàng đế, đã bị liệt vào hạng superstitio exitialis (mê tín chết người). Thái độ độc thần và độc tôn của họ bị xem là sự kiêu ngạo, vô thần và chống đối xã hội, dẫn đến cáo buộc mà sử gia Tacitus ghi lại là odium humani generis (lòng căm thù nhân loại). Là một nhóm thiểu số, không có tiếng nói chính trị và đã mang sẵn tiếng xấu, các Kitô hữu trở thành vật tế thần hoàn hảo. Nero đã không tạo ra sự thù địch này, ông chỉ đơn giản là lợi dụng nó để cứu vãn uy tín của mình.  

“Những Ngọn Đuốc của Nero” – Bản Chất và Quy Mô Cuộc Bách Hại

Cuộc bách hại diễn ra sau đó là một trong những trang đen tối nhất của lịch sử Rôma. Sử gia Tacitus, một nhân chứng dù không có thiện cảm với các Kitô hữu, đã phải kinh hoàng ghi lại những hình thức hành quyết man rợ. Các Kitô hữu không chỉ bị kết án tử hình, mà cái chết của họ còn bị biến thành một trò giải trí ghê rợn cho đám đông. Một số người bị bọc trong da thú dữ rồi bị thả cho chó săn xé xác (damnatio ad bestias). Một số khác bị đóng đinh trên thập giá. Đỉnh điểm của sự tàn bạo là việc các Kitô hữu bị tẩm dầu, quấn vào cọc và đốt sống để làm đuốc soi sáng cho các khu vườn của Nero vào ban đêm, một cảnh tượng hãi hùng đã đi vào lịch sử với tên gọi “Những ngọn đuốc của Nero”. Họa sĩ người Ba Lan Henryk Siemiradzki đã tái hiện lại thảm cảnh này một cách sống động trong kiệt tác cùng tên của ông vào năm 1876.  

Địa điểm của những cuộc hành hình này là các khu vườn của Nero và trong hí trường riêng của ông (Circus of Nero), nằm trên ngọn đồi Vatican. Các cuộc khai quật khảo cổ học dưới nền Vương cung thánh đường Thánh Phêrô sau này đã xác nhận vị trí của hí trường cổ đại này, nơi mà theo truyền thống, chính Thánh Phêrô cũng đã chịu tử đạo.  

Về quy mô, cả nguồn sử liệu ngoại giáo và Kitô giáo đều cho thấy đây là một cuộc tàn sát quy mô lớn. Tacitus đã dùng cụm từ multitudo ingens (một đám đông khổng lồ) để mô tả số lượng nạn nhân. Tương tự, trong thư của mình, Thánh Clêmentê I, Giám mục Rôma kế vị Thánh Phêrô, cũng nhắc đến “một đám đông những người được tuyển chọn” đã chịu khổ hình. Những chứng từ này cho thấy cuộc bách hại đầu tiên do nhà nước Rôma chủ trì đã diễn ra với một mức độ tàn bạo và quy mô gây chấn động sâu sắc đến cộng đoàn Kitô hữu sơ khai.

Chứng Tích Lịch Sử và Các Cuộc Tranh Luận Học Thuật

Lời Chứng từ Các Sử Gia Rôma

Sự kiện về Các Thánh Tử Đạo Tiên Khởi Rôma không chỉ được lưu truyền trong nội bộ Giáo hội mà còn được ghi lại bởi các sử gia Rôma không phải là Kitô hữu, mang lại một giá trị chứng thực lịch sử vô cùng quan trọng.

Nguồn sử liệu ngoài Kitô giáo chi tiết và có giá trị nhất đến từ Cornelius Tacitus (khoảng 56-120 SCN), một trong những nhà sử học vĩ đại nhất của Rôma. Trong tác phẩm Biên niên sử (Annals), quyển 15, chương 44, khi thuật lại vụ Đại hỏa hoạn, ông đã viết một đoạn văn nổi tiếng, không chỉ xác nhận sự tồn tại lịch sử của Đức Kitô và việc Ngài bị hành hình dưới thời tổng trấn Pontius Pilate, mà còn mô tả cuộc bách hại các Kitô hữu tại Rôma một cách sống động. Ông viết:  

“…để dập tắt tin đồn, Nero đã đổ tội và áp đặt những hình phạt tinh vi nhất lên một nhóm người bị căm ghét vì những hành vi ghê tởm của họ, được dân chúng gọi là ‘Chrestiani’. Christus, người khai sinh ra danh xưng đó, đã phải chịu hình phạt cao nhất dưới triều đại Tiberius bởi một trong các tổng trấn của chúng ta, Pontius Pilatus… Theo đó, đầu tiên những người thú nhận đã bị bắt; sau đó, dựa trên thông tin của họ, một đám đông khổng lồ đã bị kết tội, không phải vì tội đốt phá thành phố, mà là vì lòng căm thù nhân loại (odio humani generis).”  

Đoạn văn này, dù thể hiện thái độ miệt thị của một quý tộc Rôma đối với một “thứ mê tín độc hại”, lại vô tình trở thành một bằng chứng ngoại đạo mạnh mẽ cho các sự kiện nền tảng của Kitô giáo. Dù một số ít học giả từng đặt nghi vấn về tính xác thực của nó, cho rằng đây có thể là một đoạn văn được thêm vào sau này bởi các ký lục Kitô giáo, nhưng đa số giới học thuật ngày nay đều công nhận tính nguyên thủy của nó. Phong cách văn chương, từ vựng và đặc biệt là thái độ khinh miệt đối với Kitô giáo hoàn toàn phù hợp với văn phong và tư tưởng của Tacitus, khiến giả thuyết ngụy tạo trở nên khó đứng vững.  

Một sử gia khác, Suetonius (khoảng 69-122 SCN), trong tác phẩm Cuộc đời các Caesar, cũng xác nhận việc Nero đã trừng phạt các Kitô hữu, những người mà ông mô tả là “một nhóm người theo một thứ mê tín mới và độc hại” (superstitionis novae ac maleficae). Tuy nhiên, Suetonius không liên kết trực tiếp cuộc bách hại này với vụ hỏa hoạn như Tacitus đã làm.  

Lời Chứng từ Kitô Giáo Sơ Khai: Thư của Thánh Clêmentê

Gần như song song với các sử gia Rôma, một chứng tích từ chính nội bộ Giáo hội Rôma đã cung cấp một góc nhìn bổ sung đầy ý nghĩa. Đó là Thư thứ nhất của Clêmentê gửi tín hữu Côrintô (1 Clement), một trong những văn kiện Kitô giáo ngoài Tân Ước cổ xưa và quan trọng nhất, được viết vào khoảng năm 96 SCN. Thánh Clêmentê, được coi là Giám mục thứ tư của Rôma, đã viết thư này để khuyên giải một cuộc xung đột trong giáo đoàn Côrintô.  

Để làm gương về sự kiên trì và hậu quả của lòng ghen tị, Thánh Clêmentê đã nhắc lại những sự kiện đau thương vừa xảy ra trong thế hệ của họ tại Rôma. Ngài viết: “Chính vì sự đố kỵ và ghen ghét mà các trụ cột vĩ đại và chính trực của Giáo Hội đã bị bách hại và đã chiến đấu cho tới chết”. Ngài nêu tên hai vị Tông đồ trưởng là Phêrô và Phaolô, những người đã chịu tử đạo “vì sự ghen tương vô lý”. Điều quan trọng là ngay sau đó, ngài viết tiếp:  

“Chung quanh các đấng ấy là một đám đông những người được tuyển chọn, mặc dù là nạn nhân của sự ghen ghét, họ đã đem cho chúng ta gương mẫu cao quý nhất về sự chịu đựng khi bị tra tấn và sỉ nhục.”  

Ngài còn đặc biệt nhắc đến cả những phụ nữ, dù “yếu đuối về thể xác”, đã can đảm chịu đựng những cực hình khủng khiếp và “chiếm được phần thưởng cao quý”.  

Khi đặt hai nguồn sử liệu này cạnh nhau, một bức tranh lịch sử ba chiều hiện ra. Tacitus, với tư cách là một người ngoài cuộc, cung cấp bối cảnh chính trị (vụ hỏa hoạn, mưu đồ của Nero), quy mô (“đám đông khổng lồ”), và các chi tiết về sự tàn bạo của cuộc hành hình. Ông xác nhận sự kiện từ góc nhìn của một sử gia Rôma. Trong khi đó, Clêmentê, với tư cách là một người trong cuộc, viết cho các tín hữu khác và không cần phải kể lại chi tiết một sự kiện mà họ đều đã biết. Thay vào đó, ông tập trung vào ý nghĩa thần học và luân lý của nó: sự tử đạo là kết quả của “lòng ghen tị” và là một tấm gương sáng ngời về sự kiên trì trong đức tin. Tacitus nói về lý do chính trị, Clêmentê nói về nguyên nhân thiêng liêng. Tacitus mô tả sự tàn bạo, Clêmentê ca ngợi sự chịu đựng anh hùng. Sự tương hợp đáng kinh ngạc giữa một nguồn sử liệu ngoại giáo và một nguồn Kitô giáo đã củng cố mạnh mẽ tính lịch sử của cuộc bách hại đầu tiên này.

Nền Tảng Pháp Lý của Cuộc Bách Hại: Một Tiền Lệ Chết Người

Cuộc bách hại dưới thời Nero không chỉ là một hành động tàn bạo đơn lẻ; nó đã thiết lập một tiền lệ pháp lý nguy hiểm, định hình mối quan hệ giữa nhà nước Rôma và Kitô giáo trong gần hai thế kỷ rưỡi tiếp theo. Ban đầu, theo tường thuật của Tacitus, các Kitô hữu bị bắt với cáo buộc cụ thể là đốt phá thành phố. Tuy nhiên, chính Tacitus cũng cho thấy cáo buộc này nhanh chóng chuyển thành một tội danh mơ hồ và bao trùm hơn: odium humani generis (lòng căm thù nhân loại).  

Các học giả đã tranh luận rất nhiều về nền tảng pháp lý chính xác của cuộc bách hại. Một số người, dựa trên một câu nói của nhà hộ giáo Tertullian vào cuối thế kỷ thứ II, cho rằng Nero đã ban hành một đạo luật chính thức, được gọi là Institutum Neronianum, trong đó việc mang danh “Kitô hữu” (nomen Christianum) tự nó đã là một tội ác, bất kể người đó có phạm các tội danh cụ thể khác hay không. Các học giả khác lại cho rằng không có một đạo luật thành văn nào như vậy, nhưng hành động của Nero đã tạo ra một tiền lệ pháp lý (precedent) không thể đảo ngược.  

Bất kể cuộc tranh luận học thuật ra sao, di sản pháp lý của cuộc bách hại năm 64 là không thể chối cãi. Nó đã chính thức “hình sự hóa” cộng đồng Kitô hữu trong mắt nhà nước Rôma. Trước đó, các Kitô hữu có thể bị chống đối ở cấp địa phương, nhưng đây là lần đầu tiên họ bị chính quyền trung ương ở Rôma nhắm đến một cách có hệ thống. Tiền lệ này đã trao cho các thống đốc tỉnh trong tương lai một cơ sở để truy tố các Kitô hữu chỉ vì danh xưng của họ. Điều này được thể hiện rõ nét khoảng 50 năm sau, trong lá thư trao đổi giữa Pliny Trẻ, thống đốc tỉnh Bithynia, và Hoàng đế Trajan vào khoảng năm 112 SCN. Pliny bối rối không biết phải trừng phạt các Kitô hữu chỉ vì “danh xưng” (nomen ipsum) hay vì “những tội ác gắn liền với danh xưng” (flagitia cohaerentia nomini). Câu trả lời của Trajan—rằng không cần tích cực truy lùng, nhưng nếu bị tố cáo và không chịu từ bỏ đức tin thì phải trừng phạt—đã củng cố và hệ thống hóa tiền lệ do Nero thiết lập. Như vậy, cuộc bách hại của Nero không chỉ là một cơn bão tố nhất thời mà còn là khởi đầu cho một thời kỳ dài đối đầu giữa Đế quốc và Giáo hội, một cuộc đối đầu sẽ chỉ kết thúc với Sắc lệnh Milan năm 313.  

Ý Nghĩa Thần Học và Vị Trí trong Lịch Sử Cứu Độ

Những Bông Hoa Đầu Mùa của Giáo Hội Rôma

Trong đức tin Kitô giáo, cái chết của các vị tử đạo không bao giờ là một thất bại. Thuật ngữ “tử đạo” (martyr) bắt nguồn từ tiếng Hy Lạp μάρτυς (martus), có nghĩa là “chứng nhân”. Các Thánh Tử Đạo Tiên Khởi Rôma chính là những người đã làm chứng cho Chúa Giêsu Kitô bằng chính mạng sống của mình. Cái chết của họ là một hành động tuyên xưng đức tin cao cả nhất, một sự tham dự trọn vẹn vào cuộc khổ nạn và phục sinh của Thầy mình. Các ngài đã hân hoan đón nhận cái chết, tin tưởng vào lời hứa của Chúa: “Ai bền chí đến cùng, kẻ ấy sẽ được cứu thoát” (Mt 10, 22).  

Chứng tá đẫm máu của họ đã trở thành nền móng vững chắc cho sự phát triển của Giáo hội. Khoảng 150 năm sau sự kiện này, nhà hộ giáo Tertullian đã viết câu nói bất hủ: “Máu của các vị tử đạo là hạt giống của các Kitô hữu” (Semen est sanguis Christianorum). Câu nói này phản ánh một thực tại lịch sử mà Giáo hội sơ khai đã trải nghiệm: sự tàn bạo của các cuộc bách hại không những không dập tắt được đức tin, mà ngược lại, còn khiến nó lan tỏa mạnh mẽ hơn. Sự can đảm phi thường của các vị tử đạo khi đối mặt với những cực hình khủng khiếp đã trở thành một lời rao giảng không lời, thu hút và truyền cảm hứng cho nhiều người khác tìm đến với đức tin.  

Các vị tử đạo tiên khởi này được xem là “những môn đệ của các tông đồ” , là những hoa trái đầu mùa của hạt giống Tin Mừng mà hai Thánh Tông đồ Phêrô và Phaolô đã gieo vãi trên mảnh đất Rôma. Sự hy sinh của họ, cùng với cuộc tử đạo của chính hai vị Tông đồ trưởng, đã thánh hiến mảnh đất Rôma bằng máu, biến thành phố này từ trung tâm của đế quốc ngoại giáo trở thành trung tâm của thế giới Kitô giáo.  

Vinh Quang trong Sự Vô Danh

Một trong những đặc điểm sâu sắc và độc đáo nhất của các vị tử đạo tiên khởi là sự vô danh của họ. Ngoài hai Tông đồ Phêrô và Phaolô, lịch sử không ghi lại tên tuổi của bất kỳ ai trong “đám đông khổng lồ” đã hy sinh trong cuộc bách hại của Nero. Tuy nhiên, sự vô danh này không hề làm suy giảm giá trị chứng tá của họ; ngược lại, nó mang một ý nghĩa thần học vô cùng phong phú.

Họ đại diện cho toàn thể Dân Chúa, cho vô số những tín hữu trung thành qua mọi thời đại mà tên tuổi chỉ được một mình Thiên Chúa biết đến và ghi khắc trên Nước Trời. Họ là hình ảnh sống động của “một đoàn người thật đông không tài nào đếm nổi, thuộc mọi dân, mọi chi tộc, mọi nước và mọi ngôn ngữ” được nhắc đến trong sách Khải Huyền, những người mặc áo trắng tinh và đứng trước ngai Thiên Chúa, vì họ “đã đến, sau khi trải qua cơn thử thách lớn lao” (Kh 7, 9.14).  

Sự vô danh của các ngài còn là một lời khẳng định mạnh mẽ rằng sự thánh thiện không phải là đặc quyền của những nhân vật kiệt xuất, những “trụ cột” của Giáo hội. Nó là lời mời gọi phổ quát dành cho tất cả mọi người, không phân biệt địa vị xã hội, giới tính hay học thức. Như Thánh Clêmentê đã nhấn mạnh, trong đám đông tử đạo đó có cả những người phụ nữ, những người “yếu đuối về thể xác” nhưng lại mạnh mẽ trong đức tin. Việc Giáo hội dành riêng một ngày lễ để mừng kính một tập thể các vị thánh vô danh là một sự tôn vinh đặc biệt đối với giá trị của chứng tá tập thể và mầu nhiệm hiệp thông của các thánh, nơi mỗi thành viên, dù là nhỏ bé nhất, đều góp phần xây dựng Nhiệm Thể Chúa Kitô.  

Di Sản của Sự Tử Đạo và Tiếng Vang Hiện Đại

Cuộc bách hại của Nero và các cuộc bách hại tàn khốc sau đó đã khai sinh ra một thể loại văn chương Kitô giáo đặc biệt: các trình thuật tử đạo, hay Acta Martyrum. Những câu chuyện này, ban đầu được truyền miệng và sau đó được ghi chép lại, đã được đọc trong các buổi cử hành phụng vụ để tưởng nhớ và tôn vinh các anh hùng đức tin, đồng thời củng cố tinh thần cho cộng đoàn đang sống trong thử thách. Mặc dù nhiều trình thuật sau này được thêm thắt các chi tiết mang tính huyền thoại để tăng phần kịch tính và giáo huấn, cốt lõi của chúng vẫn phản ánh một thực tại lịch sử về sự đối đầu giữa đức tin Kitô giáo và quyền lực thế gian, cũng như một tâm thức sâu sắc về giá trị cứu độ của sự tử đạo.  

Từ chứng tá đổ máu, được gọi là “tử đạo đỏ”, tư tưởng Kitô giáo đã phát triển và mở rộng khái niệm tử đạo. “Tử đạo trắng” được dùng để chỉ những người sống đời hãm mình, trinh khiết và cầu nguyện trong các đan viện. “Tử đạo xanh” (hoặc xám) chỉ những người chấp nhận cuộc sống lưu đày, gian khổ vì đức tin ở những vùng đất xa lạ. Những khái niệm này cho thấy tinh thần tử đạo—sự sẵn sàng từ bỏ ý riêng và hy sinh tất cả vì Chúa—có thể được sống trong mọi hoàn cảnh của cuộc đời Kitô hữu.  

Chứng tá của Các Thánh Tử Đạo Tiên Khởi Rôma vẫn còn nguyên giá trị và tính thời sự cho đến ngày nay. Đức Giáo hoàng Phanxicô đã nhiều lần nhấn mạnh rằng “điều kiện sống của nhiều Kitô hữu ngày nay còn tồi tệ hơn thời Hội Thánh sơ khai” và “ngày nay có nhiều vị tử đạo hơn những thế kỷ đầu tiên”. Các báo cáo từ những tổ chức như Trợ giúp các Giáo hội Đau khổ (Aid to the Church in Need) cho thấy hàng trăm triệu Kitô hữu trên khắp thế giới vẫn đang phải đối mặt với sự phân biệt đối xử, áp bức và bạo lực vì đức tin của họ. Trong bối cảnh đó, tấm gương của các vị tử đạo tiên khởi không chỉ là một ký ức lịch sử mà còn là một nguồn sức mạnh, một lời nhắc nhở và một sự khích lệ cho các Kitô hữu hôm nay, mời gọi họ sống đức tin một cách can đảm và kiên trung.

Lịch Phụng Vụ và Lòng Sùng Kính

Lễ Nhớ trong Lịch Phụng Vụ Rôma

Để tôn vinh chứng tá nền tảng của những Kitô hữu đầu tiên đã đổ máu đào vì Đức Kitô tại Rôma, Giáo hội Công giáo đã dành một ngày đặc biệt trong lịch phụng vụ.

• Ngày lễ: Lễ kính Các Thánh Tử Đạo Tiên Khởi của Giáo đoàn Rôma được cử hành vào ngày 30 tháng 6 hằng năm. Đáng chú ý, Giáo hội Chính thống giáo Đông phương, vốn xem các ngài là những vị thánh chung của Giáo hội trước cuộc Ly giáo Đông-Tây, cũng mừng kính các ngài vào cùng ngày này.  
• Bậc lễ: Theo Lịch Phụng vụ Rôma hiện hành, đây là một lễ nhớ không buộc (memoria ad libitum), cho phép các linh mục cử hành Thánh lễ đặc biệt để kính nhớ các ngài.  
• Màu phụng vụ: Màu sắc phụng vụ được sử dụng trong Thánh lễ này là màu Đỏ, tượng trưng cho máu của các vị tử đạo và tình yêu bừng cháy đã giúp các ngài chiến thắng sự chết.  

Việc xếp đặt ngày lễ này trong lịch phụng vụ mang một ý nghĩa thần học và lịch sử sâu sắc. Ngày 30 tháng 6 diễn ra ngay sau ngày 29 tháng 6, là Lễ Trọng kính hai Thánh Tông đồ Phêrô và Phaolô, hai “cột trụ” của Giáo hội Rôma. Sự sắp xếp liền kề này không phải là một sự trùng hợp ngẫu nhiên. Nó phản ánh một cách hoàn hảo trình tự lịch sử và thần học được ghi lại trong thư của Thánh Clêmentê: trước hết là chứng tá của hai vị Tông đồ trưởng, và ngay sau đó là “đám đông những người được tuyển chọn” đã cùng chia sẻ số phận tử đạo với các ngài. Về mặt phụng vụ, hai ngày lễ này tạo thành một “diptych” (bức tranh hai tấm), cùng nhau tôn vinh toàn bộ chứng tá khai sinh của Giáo hội tại Rôma. Điều này minh họa cho giáo huấn rằng Giáo hội được xây dựng trên nền tảng các Tông đồ (x. Ep 2,20), nhưng được tưới gội và làm cho lớn mạnh bằng chính dòng máu của vô số các vị tử đạo, cả những người có tên tuổi lẫn những người vô danh.  

Các Bài Đọc và Lời Nguyện trong Thánh Lễ

Thánh lễ kính Các Thánh Tử Đạo Tiên Khởi Rôma sử dụng các bài đọc và lời nguyện nhằm làm nổi bật ý nghĩa chứng tá và niềm hy vọng vào sự sống đời sau. Các bản văn này có thể được lấy từ phần chung về Các Thánh Tử Đạo trong Sách Lễ Rôma, hoặc sử dụng các bài đọc riêng được đề nghị.  

Bảng 1: Các Bài Đọc và Ý Nghĩa Thần Học trong Thánh Lễ Kính Các Thánh Tử Đạo Tiên Khởi Rôma (Ngày 30/6)

Bài Đọc	Trích Dẫn	Câu Chủ Chốt	Chủ Đề Thần Học
Bài Đọc I	Rm 8, 31b-39	“Ai có thể tách chúng ta ra khỏi tình yêu của Đức Kitô?”	Tình yêu Thiên Chúa mạnh hơn sự chết và mọi gian truân. Lời khẳng định đức tin tuyệt đối vào quyền năng cứu độ của Thiên Chúa, ngay cả khi đối mặt với bách hại và gươm giáo.
Thánh Vịnh Đáp Ca	Tv 123, 2-8	“Hồn chúng tôi như cánh chim non, thoát khỏi lưới dò của người gài bẫy.”	Lời tạ ơn Thiên Chúa đã giải thoát Dân Ngài khỏi những nguy hiểm chết người. Hình ảnh “lưới dò” phản ánh những âm mưu và sự tàn bạo của kẻ thù.
Alleluia	Mt 5, 10	“Phúc thay ai bị bách hại vì sống công chính, vì Nước Trời là của họ.”	Mối Phúc dành cho các vị tử đạo. Sự bách hại vì danh Chúa không phải là một lời nguyền rủa mà là một phúc lành, một con đường dẫn vào Nước Trời.
Phúc Âm	Mt 24, 4-13	“Anh em sẽ bị mọi dân tộc thù ghét vì danh Thầy. Nhưng ai bền đỗ đến cùng, kẻ ấy sẽ được cứu độ.”	Lời tiên báo của Chúa Giêsu về những thử thách và bách hại mà các môn đệ sẽ phải đối mặt. Lời kêu gọi sự kiên trì và bền đỗ đến cùng như điều kiện để được cứu độ.

Các lời nguyện trong Thánh lễ (Lời Nguyện Nhập Lễ, Lời Nguyện Tiến Lễ, và Lời Nguyện Hiệp Lễ) được lấy từ phần Lễ Chung Các Thánh Tử Đạo (dành cho nhiều vị) trong Sách Lễ Rôma. Cấu trúc và nội dung của các lời nguyện này thường theo một khuôn mẫu thần học nhất quán.  

Bảng 2: Phân Tích Cấu Trúc và Nội Dung Thần Học của Các Lời Nguyện trong Lễ Các Thánh Tử Đạo Tiên Khởi Rôma (dựa trên phần Lễ Chung)

Lời Nguyện	Cấu Trúc và Nội Dung Thần Học Điển Hình
Lời Nguyện Nhập Lễ (Collecta)	– Tung hô Thiên Chúa: Thường bắt đầu bằng việc ca ngợi quyền năng và sự khôn ngoan của Thiên Chúa, Đấng ban sức mạnh cho các thánh tử đạo trong cơn thử thách. – Tưởng nhớ sự kiện: Nhắc lại chứng tá anh dũng của các vị tử đạo, những người đã đổ máu đào để làm chứng cho đức tin và thánh hóa Giáo hội Rôma bằng chính hy lễ của mình.	– Lời cầu xin: Xin cho các tín hữu, nhờ lời chuyển cầu của các ngài, cũng được ơn can đảm để noi gương, sống trung thành với đức tin và không sợ hãi trước những thử thách của thế gian.
Lời Nguyện Tiến Lễ (Oratio super oblata)	– Dâng lễ vật: Dâng lên Chúa bánh và rượu, đồng thời liên kết của lễ này với hy lễ cao cả nhất là chính mạng sống của các vị tử đạo, như những “của lễ toàn thiêu” đẹp lòng Chúa.	– Lời cầu xin: Xin Chúa chấp nhận của lễ và ban cho các tín hữu ngọn lửa yêu mến đã thôi thúc các vị tử đạo, giúp họ vượt qua mọi đau khổ thể xác để trung thành đến cùng.
Lời Nguyện Hiệp Lễ (Postcommunio)	– Tạ ơn: Tạ ơn Chúa vì đã được nuôi dưỡng bằng Mình và Máu Thánh Chúa trong bí tích Thánh Thể, là nguồn sức mạnh của các vị tử đạo.	– Lời cầu xin: Xin cho lương thực thiêng liêng này trở thành sức mạnh giúp các tín hữu kiên trì trong đức tin, giống như các vị tử đạo, để cuối cùng được chia sẻ vinh quang phục sinh với các ngài trên Nước Trời.

Lịch sử và Sự Phát triển của Lòng Sùng Kính

Lòng sùng kính đối với Các Thánh Tử Đạo Tiên Khởi Rôma đã bén rễ ngay từ những ngày đầu của Giáo hội. Sự kiện bi thảm năm 64 đã để lại một dấu ấn không thể phai mờ trong ký ức của cộng đoàn Kitô hữu tại Rôma. Những chứng tích sớm nhất như thư của Thánh Clêmentê và tường thuật của Tacitus cho thấy tầm vóc và ảnh hưởng sâu rộng của nó.  

Trong những thế kỷ đầu, việc tôn kính các vị tử đạo được thể hiện qua việc các tín hữu quy tụ tại mộ của các ngài để cử hành phụng vụ, đặc biệt vào ngày kỷ niệm cuộc tử đạo (được gọi là dies natalis – ngày sinh vào trời). Các câu chuyện về sự hy sinh của các ngài được kể lại và lưu truyền như những tấm gương đức tin sống động. Dần dần, tên của các vị tử đạo nổi bật được đưa vào các Sách Tử Đạo (Martyrologium), là những cuốn lịch phụng vụ ghi lại ngày lễ kính các thánh.

Việc thiết lập một ngày lễ riêng để kính nhớ chung “Các Thánh Tử Đạo Tiên Khởi của Giáo đoàn Rôma” là một sự phát triển sau này, đặc biệt được nhấn mạnh sau cuộc canh tân phụng vụ của Công đồng Vaticanô II. Điều này thể hiện ý thức của Giáo hội về tầm quan trọng của chứng tá tập thể và vô danh này. Thay vì chỉ tập trung vào những cá nhân kiệt xuất, Giáo hội muốn tôn vinh toàn bộ “đám đông” đã cùng nhau đặt những viên đá nền móng đầu tiên cho Giáo hội Rôma bằng chính máu của mình.

Kết Luận

Các Thánh Tử Đạo Tiên Khởi của Giáo đoàn Rôma không chỉ là những nhân vật trong truyền thuyết mà là những con người lịch sử, có thật, với chứng tá được xác thực bởi cả các nguồn sử liệu Kitô giáo sơ khai lẫn các sử gia Rôma ngoại đạo. Cuộc bách hại do Hoàng đế Nero khởi xướng vào năm 64 SCN là một sự kiện bi thảm, một chương đen tối của lịch sử nhân loại, nhưng đồng thời cũng là một bước ngoặt định mệnh. Nó không chỉ định hình mối quan hệ đối đầu kéo dài gần ba thế kỷ giữa Giáo hội non trẻ và Đế quốc Rôma hùng mạnh, mà còn khai sinh một di sản tử đạo phong phú, trở thành nguồn sức mạnh và cảm hứng cho các thế hệ Kitô hữu sau này.

Chứng tá của các ngài, từ hai vị Tông đồ trưởng Phêrô và Phaolô cho đến đám đông vô danh gồm cả đàn ông, phụ nữ, người tự do và nô lệ, là một lời kêu gọi vĩnh cửu về lòng can đảm, sự bền đỗ và lòng trung thành tuyệt đối với Đức Kitô. Họ đã minh chứng rằng tình yêu Thiên Chúa mạnh hơn sự sợ hãi, và sự sống đời sau quý giá hơn mạng sống đời này. Họ đã để lại cho hậu thế một bài học sáng ngời về việc sẵn sàng hy sinh tất cả để trung thành với niềm tin của mình.  

Trong một thế giới hiện đại, nơi các hình thức “bách hại” có thể không còn là những ngọn đuốc rực lửa hay những con thú dữ trong đấu trường, nhưng lại biến tướng thành sự thù ghét tinh vi, sự loại trừ xã hội, sự chế giễu đức tin và sự thờ ơ tôn giáo, tấm gương của các vị tử đạo tiên khởi vẫn còn nguyên vẹn tính thời sự. Họ mời gọi mỗi Kitô hữu hôm nay hãy can đảm sống đức tin của mình một cách trọn vẹn, không thỏa hiệp với những giá trị đi ngược lại Tin Mừng, và luôn sẵn sàng làm chứng cho Tình Yêu đã chiến thắng sự chết, một Tình Yêu mà không gian truân, đói khát, bắt bớ hay gươm giáo nào có thể tách lìa được.