Giáo Hội Công Giáo (680-692): Từ Công Đồng Constantinople III đến Khủng Hoảng Trullan

Việc phân tích các sự kiện diễn ra trong giai đoạn 680-692 đòi hỏi một sự xem xét kỹ lưỡng bối cảnh lịch sử đầy biến động của thời kỳ này. Đế chế Rôma, mà trung tâm quyền lực đã dịch chuyển về Constantinople và được giới sử học hiện đại định danh là Đế chế Byzantine, đang phải đối diện với những thách thức nghiêm trọng đến từ nhiều phương diện. Trên bán đảo Ý, mối đe dọa từ các vương quốc Lombard không đơn thuần là một vấn đề biên giới, mà đã trở thành một nguy cơ hiện hữu đối với chính thành Rôma. 

Các cuộc tấn công thường xuyên của người Lombard vào các lãnh thổ thuộc quyền quản lý của Trấn thủ Byzantine tại Ravenna đã làm suy yếu đáng kể quyền lực của hoàng đế, khiến các Giáo hoàng thường xuyên phải đảm nhận vai trò thế tục như đàm phán ngoại giao, chuộc tù binh và tổ chức phòng thủ, do sự hỗ trợ từ Ravenna và Constantinople thường không kịp thời hoặc không đủ mạnh.

Cùng lúc đó, tại các mặt trận phía Đông và Nam, sự bành trướng quân sự nhanh chóng của các lực lượng Hồi giáo Ả Rập đã tái định hình một cách sâu sắc bản đồ địa-chính trị của thế giới cổ đại. Việc để mất các tỉnh có tầm quan trọng chiến lược và kinh tế như Syria, Palestine, Ai Cập và Bắc Phi không chỉ là một tổn thất nặng nề về mặt vật chất. Sự kiện này còn cấu thành một cuộc khủng hoảng sâu sắc về mặt ý thức hệ và thần học. 

Các trung tâm Kitô giáo cổ xưa và có uy tín nhất—Antioch, Alexandria, và Jerusalem—đã rơi vào quyền kiểm soát của một thế lực tôn giáo mới. Hệ quả là hai tòa thượng phụ còn lại trong Đế chế, Rôma và Constantinople, có vai trò ngày càng nổi bật, tạo ra một cấu trúc quyền lực lưỡng cực trong nội bộ Giáo hội, trong đó mối quan hệ phức tạp giữa “Rôma Cũ” và “Rôma Mới”—bao gồm cả cạnh tranh lẫn hợp tác—sẽ trở thành một yếu tố then chốt định hình các diễn tiến lịch sử sau này.

Trước những thách thức mang tính sống còn này, các Hoàng đế Byzantine, với vai trò là người bảo vệ đức tin (defensor fidei), đã xem sự hiệp nhất tôn giáo trong toàn đế chế như một công cụ chính trị thiết yếu. Bất kỳ sự chia rẽ thần học nào cũng có nguy cơ bị các thế lực thù địch khai thác, gây ra bất ổn nội bộ và làm suy yếu khả năng phòng thủ của đế chế. Do đó, chính sách tôn giáo của các hoàng đế trong giai đoạn này chủ yếu hướng đến việc xây dựng một công thức thần học có khả năng dung hòa các phe phái đối lập.

Các Giáo hoàng tại Rôma trong giai đoạn này hoạt động trong một khuôn khổ mà giới sử học định danh là “Giáo hoàng Đoàn Byzantine” (Byzantine Papacy). Phần lớn các Giáo hoàng, nhiều người trong số họ có nguồn gốc Hy Lạp hoặc Syria, đều cần sự phê chuẩn của hoàng đế trước khi có thể chính thức đăng quang. Quyền lực của hoàng đế được thực thi tại Ý thông qua Trấn thủ (Exarch) ở Ravenna. Mối quan hệ này mang một đặc tính kép: vừa là sự bảo trợ, vừa là sự kiểm soát. Giáo hoàng cần sự bảo vệ của quân đội Byzantine trước mối đe dọa từ người Lombard, nhưng đồng thời phải liên tục đấu tranh nhằm bảo vệ quyền tự chủ về thần học và giáo luật của Tòa Thánh Rôma trước sự can thiệp của Constantinople. 

Số phận của Giáo hoàng Martin I, người bị bắt giải về Constantinople và qua đời trong cảnh lưu đày vào năm 655 vì chống lại Nhất Ý Thuyết, đã trở thành một minh chứng điển hình cho những hậu quả nghiêm trọng mà một Giáo hoàng có thể phải đối mặt khi chống lại ý chí của hoàng đế. Chính trong bối cảnh phức tạp của sự căng thẳng thần học và phụ thuộc chính trị này, cuộc tranh luận về Nhất Ý Thuyết đã được đưa đến hồi kết.